Ο Άρειος Πάγος κλήθηκε να κρίνει επί της αίτησης αναίρεσης της Εισαγγελίας Εφετών Κρήτης, κατά του βουλεύματος του Συμβουλίου Εφετών Κρήτης, το οποίο πρωτύτερα είχε εξαφανίσει το βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών επί της πολύκροτης υπόθεσης για την έρευνα των συνθηκών λειτουργίας ενός ιδιωτικού οίκου ευγηρίας στην Κρήτη από το 2009 έως το 2021. Αφορμή για την εισαγγελική παρέμβαση είχε αποτελέσει το ανεξήγητο «ρεκόρ» θανάτων των ηλικιωμένων τροφίμων, που τότε οδήγησε σε ένα μπαράζ καταγγελιών από συγγενικά πρόσωπα των θανόντων. Τελικώς, το ζήτημα έλαβε την δικαστική οδό με τις αρχικές κατηγορίες να αποτελούν συγκρότηση και σύνταξη σε εγκληματική οργάνωση, τις σωματικές βλάβες αδύναμων ατόμων και την ανθρωποκτονία τελεσθείσα εκ προθέσεως με ενδεχόμενο δόλο διά παραλείψεως κατά συρροή.
Πραγματικά περιστατικά
Η εν λόγω μονάδα φροντίδας ηλικιωμένων, η οποία ξεκίνησε να λειτουργεί το έτος 2009 με πολεοδομικές και οικοδομικές παραβάσεις, χωρίς την εκ του νόμου απαιτούμενη άδεια, καθ’ υπέρβαση του νόμιμου αριθμού των φιλοξενουμένων, αλλά και με σοβαρή έλλειψη επαρκούς και ειδικά καταρτισμένου προσωπικού, διαφημιζόταν ως μονάδα «πρότυπο» στον τομέα διαχείρισης ηλικιωμένων ατόμων, και ιδίως πασχόντων από έκπτωση των νοητικών τους λειτουργιών (ανοιακών, ψυχασθενών κ.λπ.). Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της αποδείχθηκε ότι είχαν τελεστεί εγκληματικές πράξεις και παραλείψεις σε βάρος πολλών ηλικιωμένων φιλοξενουμένων και, μάλιστα, κατά τρόπο διαρκή και επιχειρησιακά δομημένο.
Επιγραμματικά στις αποτρόπαιες πρακτικές «μεταχείρισης» των τροφίμων περιλαμβάνονταν η παράλειψη ενυδάτωσης και σίτισης, με ποσοτική επάρκεια και σε ενδεδειγμένη ποιότητα, η παράλειψη εξασφάλισης προϋποθέσεων τήρησης βασικών κανόνων προσωπικής υγιεινής και καθαριότητας, η συστηματική μηχανική καθήλωση, ήτοι η πλήρη ακινητοποίησή τους, καθ’ όλο το εικοσιτετράωρο στις κλίνες τους ή σε αναπηρικά αμαξίδια, με χρήση ιμάντων ιδίως για τους νοητικά στερημένους, η χημική καθήλωση διά χορήγησης ισχυρών κατασταλτικών ψυχιατρικών φαρμακευτικών σκευασμάτων με στόχο τη νοητικής τους καταστολή και ακινητοποίηση, η τεχνική καθήλωση διά τοποθέτησης ρινογαστρικών καθετήρων και ουροκαθετήρων χωρίς να είναι ιατρικά απαραίτητες, η παράλειψη τήρησης του μέγιστου προβλεπόμενου αριθμού φιλοξενούμενων (σχεδόν τριπλάσιο από το νόμιμο), η παράλειψη εξασφάλισης του ελάχιστου αναγκαίου νοσηλευτικού, και μάλιστα ειδικά καταρτισμένου, η παράλειψη διακομιδής των φιλοξενούμενων στη σε νοσηλευτικό ίδρυμα όταν είχαν ανάγκη άμεσης ή τακτικής νοσηλειάς, καθώς επίσης η αποφυγή ενημέρωσης και εφησυχασμός των συγγενών τους για την πραγματική κατάσταση της υγείας τους και τέλος η εκδήλωση σταθερά απάνθρωπης και εξευτελιστικής συμπεριφοράς σε βάρος των ηλικιωμένων φιλοξενουμένων της μονάδας, με άσκηση ακόμη και σωματικής βίας σε βάρος τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα δεδομένα που αντλήθηκαν από την προκαταρκτική έρευνα όπως το ύψος της ημερήσιας δαπάνης που καταβαλλόταν για τη σίτιση εκάστου φιλοξενούμενου ήτο μόλις 0,55 ευρώ κατά μέσο όρο για το διάστημα από 2015-2021 και το ετήσιο ποσοστό θνησιμότητας των φιλοξενουμένων κυμαινόμενο από 131% έως 381% για την ίδια περίοδο!
Σκοπός της εγκληματικής δράσης ήταν ο πορισμός παράνομου οικονομικού οφέλους από τα τροφεία των φιλοξενουμένων, οι οποίοι αντιμετωπίζονταν ως αναλώσιμα μέσα πλουτισμού, λόγω της μεγάλης ζήτησης κλινών φιλοξενίας, με το ελάχιστο δυνατό κόστος, εις βάρος της ποσότητας και της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών.
Συνέπειες δε των ανωτέρω πράξεων και παραλείψεων ήταν ο υποσιτισμός και η σταδιακή αποστέωση των ηλικιωμένων, η δημιουργία κάκιστων συνθηκών υγιεινής, οι εξάρσεις μεταδιδόμενων λοιμωδών νοσημάτων, όπως δερματικών παθήσεων (πχ. ψώρα), και λοιμώξεων από μικρόβια, όπως ουρολοιμώξεις κ.λπ., τόσο στους φιλοξενουμένους ηλικιωμένους, όσο και στο προσωπικό, η πρόκληση μόλυνσης στους ηλικιωμένους από παθογόνους μικροοργανισμούς των δερματικών ελκών από πίεση (κατακλίσεις), τα οποία συνδυαστικά με την μόνιμη ακινησία οδηγούσαν στη δημιουργία σηπτικών καταστάσεων στους ηλικιωμένους και ευλόγως στη ραγδαία επιδείνωση της ήδη επιβαρυμένης υγείας τους. Παράλληλα οι ηλικιωμένοι συχνά δεν λάμβαναν την απαραίτητη για την επιβίωσή τους ιατρική φροντίδα, με αποτέλεσμα σταδιακά να χάνουν τη ζωή τους εντός της μονάδας, παρόλο που άπαντες γνώριζαν πλήρως την κλινική εικόνα των ηλικιωμένων και μπορούσαν να προβλέψουν ότι η συμπεριφορά τους, ήτοι η μη διακομιδή των ηλικιωμένων φιλοξενουμένων σε κατάλληλα νοσηλευτικά ιδρύματα, ενώ υφίστατο σχετική ανάγκη, θα οδηγούσε πιθανότατα στο αξιόποινο αποτέλεσμα της σταδιακής θανάτωσής τους.
Έφεση κατά του πρωτόδικου βουλεύματος
Στην πρώτη φάση του δικαστικού μαραθωνίου, το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών, με το υπ’ αριθμ. 200/2023 βούλευμα του, παρέπεμψε στο ακροατήριο του Τριμελούς Εφετείου Κακουργημάτων Κρήτης συνολικά 6 κατηγορουμένους για την διενέργεια έρευνας των ανθρωποκτονιών ή και απόπειρων ανθρωποκτονίας σε βάρος 32 ηλικιωμένων. Συγκεκριμένα, η πρώτη κατηγορούμενη, ιθύνων νους της επιχείρησης, είχε την ιδιότητα της ετερόρρυθμης εταίρου της ως άνω ετερόρρυθμης εταιρείας, η δεύτερη ήταν η νόμιμη εκπρόσωπος αυτής, ο τρίτος και τέταρτος ήταν οι υγειονομικοί υπεύθυνοι της μονάδας, ενώ η τέταρτη και πέμπτη κατηγορούμενη ως νοσηλεύτριες (υπεύθυνες βάρδιας) της μονάδας, άπαντες δε είχαν ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να εξασφαλίζουν την συνεχή φροντίδα, περίθαλψη, ασφαλή διαβίωση, υγιεινή διατροφή, ιατροφαρμακευτική βοήθεια και τον οφειλόμενο σεβασμό για την σωματική και πνευματική κατάσταση των ευάλωτων τροφίμων. Το κατηγορητήριο περιλάμβανε την ανά περίπτωση της διεύθυνσης, συγκρότησης, συμμετοχής και ένταξης σε εγκληματική οργάνωση και της ανθρωποκτονίας από πρόθεση και δη με ενδεχόμενο δόλο, σε ήρεμη ψυχική κατάσταση, τελούμενης με πράξεις και παραλείψεις κατά συρροή, τετελεσμένη και σε απόπειρα, κατά συναυτουργία στο πλαίσιο συσταθείσας εγκληματικής οργάνωσης.
Εν συνεχεία οι τρείς από τους έξι συνολικά κατηγορούμενους άσκησαν εφέσεις κατά του ανωτέρω βουλεύματος, επί των οποίων εκδόθηκε το υπ’ αριθμ. 128/2023 βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών Κρήτης και το οποίο δεχόταν τυπικά και στην ουσία τους τις ως άνω εφέσεις, εξαφανίζοντας το βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών για τις πράξεις της διεύθυνσης, συγκρότησης, συμμετοχής και ένταξης σε εγκληματική οργάνωση για άπαντες τους κατηγορούμενους (αρ. 469 ΚΠΔ) και παραπέμποντας τους να δικαστούν στο ακροατήριο του Μικτού Ορκωτού Δικαστηρίου της περιφέρειας του Εφετείου Κρήτης για τις επιμέρους πράξεις των ανθρωποκτονιών εκ προθέσεως. Το Συμβούλιο Εφετών Κρήτης έκρινε ότι πρωτοβάθμιο Συμβούλιο εσφαλμένως (εκ πλαγίου) εφάρμοσε τον νόμο, και δη τις διατάξεις των άρθρων 187 §§ 1 και 2 του ΠΚ, χωρίς να αναφέρονται στο βούλευμα κατά τρόπο σαφή, πλήρη και ορισμένο και χωρίς αντιφάσεις ή λογικά κενά, τα περιστατικά που το Συμβούλιο δέχθηκε ως προκύψαντα, τα οποία στηρίζουν την (ορθή) υπαγωγή στις παραπάνω ουσιαστικές ποινικές διατάξεις, με αποτέλεσμα το βούλευμα να στερείται νομίμου βάσεως ως προς την παραπομπή των κατηγορουμένων για τις συγκεκριμένες αξιόποινες πράξεις. Συγκεκριμένα, δεν καθίστατο σαφές, πως η δράση των εναγόντων ήταν μεθοδευμένη και οργανωμένη με μοναδικό σκοπό την συνεργασία τους για την πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης εναντίον των φιλοξενούμενων και τον πορισμό του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους σε βάρος της ψυχικής και σωματικής υγείας των ηλικιωμένων ενώ δεν αποδείχθηκε ότι η πρόκληση όποιας βλάβης (ακόμη και βαριάς) ή η επέλευση θανάτου είχε επιδιωχθεί από τους κατηγορουμένους, πολλώ δε μάλλον ότι αποτελούσε εξαρχής (από την έναρξη της λειτουργίας της Μ.Φ.Η.) αντικείμενο επιδίωξής τους.
Η κρίση του Αρείου Πάγου
Τελικώς ο ΑΠ ανέτρεψε το σκεπτικό του Συμβουλίου Εφετών Κρήτης, κρίνοντας ότι προέβη σε εσφαλμένη ερμηνεία και εφαρμογή ουσιαστικής ποινικής διάταξης (αρ. 484 παρ. 1 στοιχ. β’ του ΚΠΔ) . Συγκεκριμένα, για τη στοιχειοθέτηση του εγκλήματος του άρθρου 187 παρ. 1 ΠΚ, απαιτείται ο υπερχειλής δόλος του δράστη, συνιστάμενος στον σκοπό (επιδίωξη) αυτού για τη διάπραξη περισσότερων του ενός κακουργημάτων, προς τέλεση των οποίων αρκεί οποιαδήποτε μορφή δόλου, που, κατά τον νόμο, απαιτείται για τη στοιχειοθέτηση των σχετικών παράνομων πράξεων ως κακουργημάτων, ο δόλος δε αυτός μπορεί να είναι και διαζευκτικός. Ειδικότερα υπογράμμισε ότι “Η συνθήκη του σταθερά επαναλαμβανόμενου τρόπου αντιμετώπισης και διαχείρισης των ηλικιωμένων φιλοξενουμένων συνιστά μελετημένη και αποφασισμένη μέθοδο διαχείρισης (modus operandi), σύλληψης και διεύθυνσης”. Κατόπιν, ανέφερε πως προέκυπτε σαφέστατα από το πρωτόδικο βούλευμα, χωρίς οποιαδήποτε αντίφαση ή ασάφεια, η ύπαρξη επαρκών ενδείξεων σε βάρος των κατηγορουμένων, για την τέλεση εκ μέρους τους του εγκλήματος του άρθρου 187 παρ. 1 και 2 ΠΚ έχοντας διαζευκτικό δόλο, ήτοι δόλο είτε προς τέλεση σκοπούμενων βαριών σωματικών βλαβών, είτε ανθρωποκτονιών με ενδεχόμενο δόλο, εξαιτίας των ως άνω σωματικών βλαβών επεξηγώντας πως για την στοιχειοθέτηση του εγκλήματος δεν απαιτείται άμεσος δόλος α’ βαθμού για την τέλεση των ανθρωποκτονιών εκ μέρους των κατηγορουμένων αλλά αρκεί και ο ενδεχόμενος. Επίσης διευκρίνισε ότι η αναφορά στον σκοπό πορισμού περιουσιακού οφέλους των κατηγορουμένων δεν προκαλεί αντίφαση ως προς το είδος του δόλου αλλά ενδεικνύει το κίνητρο. Τέλος πρόσθεσε ότι το Συμβούλιο Εφετών προέβη σε υπέρβαση της εξουσίας του (άρθρ. 484 παρ. 1 στοιχ. στ’ ΚΠΔ), που συνιστά πρόσθετο λόγο αναίρεσης εξεταζόμενο αυτεπαγγέλτως (άρθρ. 484 παρ. 2 ΚΠΔ) καθώς παρέπεμψε την υπόθεση προς εκδίκαση, για τις απομείνασες κατηγορίες, στο Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο της περιφέρειας του Εφετείου Κρήτης. Τελικώς Άρειος Πάγος αναίρεσε το βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών και παρέπεμψε τους κατηγορούμενους στο ακροατήριο του αρμόδιου Τριμελούς Εφετείου Κακουργημάτων Κρήτης και για τις πράξεις της σύστασης, διεύθυνσης και ένταξης σε εγκληματική οργάνωση.
Δείτε την απόφαση στη Qualex: ΑΠ (Συμβ) 33/2024