Μάχιμος δικηγόρος με εμπειρία 67 ετών, Ομότιμος και Επίτιμος Καθηγητής Αστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Πρώην Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, Ιδρυτής και πρώτος Πρόεδρος της Ένωσης Αστικολόγων Ελλάδος. Ο λόγος για τον εξέχοντα νομικό Απόστολο Γεωργιάδη, που μιλάει στο NB Daily, για τις επερχόμενες αλλαγές στο Κληρονομικό Δίκαιο και το σκεπτικό που τις διέπει, δίνοντας παράλληλα το στίγμα της πολυσχιδούς προσωπικότητάς του.
Αναφέρεται στον «μεγάλο ασθενή» του Κληρονομικού Δικαίου, τις ιδιόγραφες διαθήκες, τονίζει ότι παραμένει η νόμιμη μοίρα, πλην όμως με διαφοροποιήσεις, στα πρότυπα του Γερμανικού Δικαίου. Υπογραμμίζει τις καινοτομίες που εισάγονται στο Ελληνικό Δίκαιο, όπως οι κληρονομικές συμβάσεις και η καθιέρωση της αγγλοσαξονικής έννοιας του trust, του αποκαλούμενου και ως εμπιστεύματος. Διατυπώνει την αντίθεσή του σε ρυθμίσεις που θέλουν συλλήβδην απονομή κληρονομικού στον «σύντροφο», το έτερον ήμισυ χωρίς γάμο.
Σε κάθε περίπτωση, μεταγγίζει πείρα και γνώση σε ένα σχέδιο νόμου που αναμένεται να ψηφιστεί τους επόμενους μήνες, με ορίζοντα το καλοκαίρι. Διότι ο κ. Γεωργιάδης έχει τεθεί ως επικεφαλής της Ομάδας Εργασίας του Υπουργείου Δικαιοσύνης που επεξεργάζεται τις αλλαγές στο Κληρονομικό Δίκαιο, στο πλαίσιο μιας συνεργασίας που ξεκίνησε μάλλον απρόσμενα.
Ο Καθηγητής Υπογραμμίζει τις καινοτομίες που εισάγονται στο Ελληνικό Δίκαιο, όπως οι κληρονομικές συμβάσεις και η καθιέρωση της αγγλοσαξονικής έννοιας του trust, του αποκαλούμενου και ως εμπιστεύματος
Το Μουσείο Ακροπόλεως και το timing
Ο Καθηγητής περιγράφει την αφετηρία. «Περί τα μέσα ή τέλη του περασμένου χρόνου, το 2024, ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών εόρτασε τη συμπλήρωση 70 χρόνων από την έκδοση του περιοδικού του, του «Νομικού Βήματος». Στους σχετικούς εορτασμούς, συγκαταλεγόταν και μια επιστημονική εκδήλωση στο αμφιθέατρο του Μουσείου Ακροπόλεως, στην οποία είχαν προσκληθεί η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, εκπρόσωποι του πολιτικού κόσμου, δικαστές και πολλοί νομικοί. Στο πρόγραμμα της εκδήλωσης περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων, και σύντομες ομιλίες μερικών παλαιών συνεργατών του περιοδικού. Εγώ είχα την ιδέα να καταδείξω στην ομιλία μου μερικές παθογένειες του ισχύοντος Κληρονομικού μας Δικαίου και να εξάρω την ανάγκη αναθεώρησης και εκσυγχρονισμού των σχετικών ρυθμίσεων.
Ενώ το Οικογενειακό Δίκαιο έχει τύχει τα τελευταία χρόνια επανειλημμένων αναθεωρήσεων και τροποποιήσεων, με πιο πρόσφατη τη θεσμοθέτηση του γάμου μεταξύ ομοφύλων, δεν συμβαίνει το ίδιο με το Κληρονομικό Δίκαιο, του οποίου οι ρυθμίσεις παραμένουν σχεδόν αμετάβλητες, όπως τις διατύπωσαν πριν από 90 περίπου χρόνια οι συντάκτες του Αστικού Κώδικα. Ωστόσο οι κοινωνικές, δημογραφικές και άλλες μεταβολές που έχουν επέλθει στις τελευταίες δεκαετίες στον κόσμο γενικά, και στη χώρα μας ειδικότερα, έχουν καταστήσει μερικές από τις ρυθμίσεις αυτές παρωχημένες, με συνέπεια να θέτουν τους νομικούς καθημερινά ενώπιον προβλημάτων, που δεν μπορούν ν’ αντιμετωπιστούν με βάση τον ισχύοντα νόμο.
Ως παραδείγματα τέτοιων μεταβολών ανέφερα στην ομιλία μου την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, με ό,τι αυτό συνεπάγεται· τον μετασχηματισμό που έχει υποστεί ο παραδοσιακός θεσμός της οικογένειας με την εμφάνιση φαινομένων όπως το σύμφωνο συμβίωσης και η ελεύθερη (δηλ. αδήλωτη) συμβίωση μεταξύ ετεροφύλων ή και ομοφύλων· η δημιουργία όλων και συχνότερα οικογενειών που αποτελούνται από συντρόφους και τέκνα αυτών από προηγούμενους γάμους ή ελεύθερες σχέσεις· η διαπίστωση ότι όλο και συχνότερα βλέπουμε ακίνητα μεγάλης αξίας να απαξιώνονται ή οικογενειακές επιχειρήσεις να καταστρέφονται, εξαιτίας της σημερινής ρύθμισης της νόμιμης μοίρας και της αυστηρής απαγόρευσης κάθε είδους κληρονομικών συμβάσεων.
Η παραπάνω ομιλία μου υπήρξε η αφετηρία της απόφασης του Υπουργού και του Υφυπουργού Δικαιοσύνης, να μου προτείνουν τη συγκρότηση μιας Ομάδας νομικών (πανεπιστημιακών, δικαστών, δικηγόρων και συμβολαιογράφων), η οποία θα αναλάβει υπό την προεδρία μου το καθήκον να εντοπίσει τις δυσχέρειες κατά την εφαρμογή των διατάξεων του κληρονομικού δικαίου και να προτείνει τις προσήκουσες λύσεις. Η Ομάδα έχει αρχίσει τις εργασίες της, των οποίων η πρόοδος είναι ικανοποιητική».
Είναι καλό όμως το timing, η τρέχουσα συγκυρία για την αναμόρφωση του Δικαίου;
«Το διήμερο 13/14 Μαΐου 2022 οργανώθηκε στη Λουκέρνη της Ελβετίας συνέδριο, με τίτλο «H αναμόρφωση του κληρονομικού δικαίου στην Ευρώπη». Στις εργασίες του συνεδρίου συμμετείχαν αντιπρόσωποι (κυρίως Καθηγητές Πανεπιστημίων) από 12 συνολικά Ευρωπαϊκές χώρες, καθένας εκ των οποίων περιέγραψε τις πιο πρόσφατες νομοθετικές πρωτοβουλίες που λήφθηκαν στη χώρα του αναφορικά με το κληρονομικό δίκαιο, καθώς και τους προβληματισμούς που υφίστανται στη νομική θεωρία για την περαιτέρω αναμόρφωση του δικαιικού αυτού κλάδου στο μέλλον», σημειώνει ο Καθηγητής Γεωργιάδης.
«Ως λόγοι που καθιστούν αναγκαίο τον εκσυγχρονισμό του κληρονομικού δικαίου αναφέρονται κυρίως οι κοινωνικές και δημογραφικές μεταβολές, οι οποίες έχουν επέλθει με την πάροδο του χρόνου και είναι ως επί το πλείστον κοινές στο σύνολο της Ευρωπαϊκής (και όχι μόνο) Επικράτειας»
«Από την επισκόπηση των εισηγήσεων και των συζητήσεων, που ακολούθησαν στο πλαίσιο του συνεδρίου, προκύπτει ότι υπάρχουν ορισμένα βασικά θέματα κληρονομικού δικαίου, τα οποία κατέστησαν αντικείμενο μεταρρυθμίσεων, ή τουλάχιστον συζητήσεων για πιθανή αναμόρφωση στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Τα κυριότερα από τα θέματα αυτά ήταν, πρώτον, η απονομή κάποιου είδους κληρονομικών δικαιωμάτων σε πρόσωπα που συζούν με τον κληρονομούμενο σε ελεύθερη ένωση, χωρίς να έχουν συνάψει μαζί του γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης. Δεύτερον, η υπό ορισμένες προϋποθέσεις συμμετοχή στην κληρονομική διαδοχή των μη υιοθετημένων τέκνων που προέρχονται από προηγούμενη σχέση του ή της συζύγου ή συντρόφου. Τρίτον, η μείωση ή κατάργηση των νόμιμων μεριδίων ορισμένων δικαιούχων ή/και δομικές αλλαγές στον θεσμό της νόμιμης μοίρας. Τέταρτον, η καθιέρωση μιας πιο ελαστικής νομικής αντιμετώπισης των κληρονομικών συμβάσεων, των οποίων η σημερινή ρύθμιση δημιουργεί προβλήματα. Και πέμπτον, η αναμόρφωση του δικαίου των διαθηκών, ιδίως με την υποβολή της ιδιόγραφης διαθήκης σε περαιτέρω περιορισμούς, καθώς και την προετοιμασία του εδάφους για την καθιέρωση της «ψηφιακής» διαθήκης».
Και συμπληρώνει ο Καθηγητής: «Ως λόγοι που καθιστούν αναγκαίο τον εκσυγχρονισμό του κληρονομικού δικαίου αναφέρονται κυρίως οι κοινωνικές και δημογραφικές μεταβολές, οι οποίες έχουν επέλθει με την πάροδο του χρόνου και είναι ως επί το πλείστον κοινές στο σύνολο της Ευρωπαϊκής (και όχι μόνο) Επικράτειας. Εδώ εντάσσονται ιδίως ο μετασχηματισμός που έχει υποστεί ο παραδοσιακός θεσμός της οικογένειας με την εμφάνιση φαινομένων, όπως το σύμφωνο συμβίωσης και η ελεύθερη (αδήλωτη) συμβίωση μεταξύ ετεροφύλων ή και ομοφύλων, η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων (με συνέπεια να δημιουργούνται όλο και συχνότερα οικογένειες που απαρτίζονται από συζύγους ή συντρόφους και τέκνα αυτών από προηγούμενους γάμους ή σχέσεις), καθώς και η σημαντική αύξηση του προσδόκιμου ζωής με ό,τι αυτή συνεπάγεται».
Ο κ. Γεωργιάδης.
H «τύχη» της νόμιμης μοίρας
Στα ζέοντα θέματα, που απασχολούν νομικούς και μη, συγκαταλέγονται αυτά τη νόμιμης μοίρας, της ιδιόγραφης διαθήκης, της εξ αδιαθέτου διαδοχής. Ο κ. Γεωργιάδης καλείται να λύσει για το NB Daily τον «γόρδιο δεσμό». Του ζητείται να εξηγήσει σχετικά, με λόγια απλά, να αναλύσει, ακόμη και να καθησυχάσει, αφού οι πληροφορίες που έχουν δει το φως της δημοσιότητας δεν είναι πάντα έγκυρες.
«Η βασική αρχή του Κληρονομικού Δικαίου σε όλα τα κράτη είναι η αρχή της ελευθερίας διαθέσεως», τονίζει ο Καθηγητής. «Ο άνθρωπος πρέπει να έχει την ελευθερία να διαθέσει την περιουσία του όπου θέλει αυτός. Βεβαίως, στα ηπειρωτικά δίκαια υπάρχει ένας περιορισμός: είσαι ελεύθερος να διαθέσεις την περιουσία σου όπως θέλεις, αλλά ένα ποσοστό αυτής της περιουσίας πρέπει να πάει στα μέλη της στενής οικογένειας, στους στενούς συγγενείς. Είναι η λεγόμενη νόμιμη μοίρα. Σήμερα, κατά το Δίκαιό μας, νόμιμοι μεριδούχοι είναι τα παιδιά, ο σύζυγος ή η σύζυγος, και αν δεν υπάρχουν παιδιά, τότε είναι η σύζυγος και οι γονείς του – δεν μπορείς να παραβλέψεις αυτά τα πρόσωπα. Αυτό το παίρνουμε ως δεδομένο. Μην πάει το μυαλό κανενός ότι εμείς θέλουμε να καταργήσουμε τη νόμιμη μοίρα.
Αλλά η νόμιμη μοίρα, σήμερα, δημιουργεί τεράστια προβλήματα. Έτσι, λοιπόν, χωρίς να τη θίξουμε, μπορούμε να κάνουμε ρυθμίσεις, όπως να επιτρέψουμε την κατάρτιση, με τρόπο αδιάβλητο, των κληρονομικών συμβάσεων».
Στο περιθώριο της συνέντευξης, ο Καθηγητής εξηγεί την απόλυτη απαγόρευση που υπήρχε στο Ελληνικό Αστικό Δίκαιο ως προς τις κληρονομικές συμβάσεις, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει εδώ και χρόνια σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.
Σε κάθε περίπτωση, ο ίδιος δίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στη μεγάλη αλλαγή που έρχεται, τη λεγόμενη «ενοχικοποίηση» της νόμιμης μοίρας, δηλαδή τη μετατροπή της ενέργειάς της από εμπράγματη σε ενοχική. «Το μεγάλο πλεονέκτημα αυτής της αλλαγής είναι ότι αποφεύγεται ο κατακερματισμός των αντικειμένων της κληρονομικής περιουσίας, όπως ακινήτων ή επιχειρήσεων», εξηγεί ο κ. Γεωργιάδης. «Αυτό καθίσταται σαφές, στην περίπτωση που ο κληρονομούμενος αφήνει διαθήκη, με την οποία εγκαθιστά κληρονόμους τρίτα πρόσωπα, π.χ. ένα κοινωφελές ίδρυμα ή τη σύντροφό του. Με το ισχύον σήμερα σύστημα, οι νόμιμοι μεριδούχοι (π.χ. σύζυγος και γονείς, εφόσον δεν υπάρχουν τέκνα), των οποίων θίγεται η νόμιμη μοίρα, έχουν άμεση συμμετοχή στην κληρονομία, καθίστανται δηλ. με τους κληρονόμους από τη διαθήκη συγκύριοι σε όλα τα ακίνητα της κληρονομίας. Οι δυσκολίες που συνήθως δημιουργούνται κατά τη διοίκηση και διαχείριση των κοινών ακινήτων οδηγούν τις περισσότερες φορές στην εγκατάλειψη, ή την απαξίωσή τους.
«Το μεγάλο πλεονέκτημα αυτής της αλλαγής είναι ότι αποφεύγεται ο κατακερματισμός των αντικειμένων της κληρονομικής περιουσίας, όπως ακινήτων ή επιχειρήσεων»
»Αντίθετα, με το νέο σύστημα θα αναγνωρίζεται στην μεριδούχο ενοχικό δικαίωμα να απαιτήσει από τους εγκατάστατους κληρονόμους του χρηματικό ισάξιο, που αντιστοιχεί στη νόμιμη μοίρα του. Έτσι αποτρέπεται η διάσπαση των στοιχείων της κληρονομίας σε περισσότερα πρόσωπα και συγχρόνως πραγματώνεται καλύτερα η θέληση του διαθέτη, που συνειδητά επέλεξε ν’ αποκλείσει τους μεριδούχους του από την κληρονομία και να αναθέσει τη διαχείρισή της σε πρόσωπα, τα οποία κατά την κρίση του είναι καταλληλότερα».
Το «ευκταίον» και τα funds
Ο κ. Γεωργιάδης επισημαίνει το «ευκταίον»: κάθε άνθρωπος να συντάσσει διαθήκη, να διατυπώνει τη θέλησή του ως προς πού θέλει να πάει η περιουσία, την οποία συγκέντρωσε εν ζωή. Τι γίνεται, όμως, όταν διαθήκη δεν υπάρχει; Είτε για παράγοντες αντικειμενικούς – ένας ξαφνικός θάνατος, ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα -, είτε και για λόγους δεισιδαιμονίας; Το «πρόβλημα» ονομάζεται εξ αδιαθέτου διαδοχή. Κατά την οποία, όταν δεν υπάρχουν συγγενείς της πρώτης ή της δεύτερης τάξης, καλούνται αυτοί της τρίτης τάξης, με αποτέλεσμα ενίοτε η περιουσία να κατευθύνεται σε χέρια προσώπων που ουδεμία (στενή) σχέση είχαν με τον εκλιπόντα (αν δεν είχαν και κακή).
Το φαινόμενο έχει πάρει μάλιστα τα τελευταία χρόνια ανησυχητικές διαστάσεις, ιδίως αφότου τα funds, στα οποία έχουν εκχωρηθεί πλείστα όσα δάνεια, άρχισαν να «κυνηγούν» συγγενείς τρίτης τάξης, για την αποπληρωμή του χρέους του εκλιπόντος, και δη χωρίς δυνατότητα αποποίησης της κληρονομίας, καθώς το περίφημο τετράμηνο έχει παρέλθει…
«Θα μπορούσαμε βεβαίως να πούμε ότι ο κληρονόμος ευθύνεται, αλλά όχι παραπάνω από την αξία της κληρονομίας», τονίζει ως «λύση» ο κ. Γεωργιάδης. «Εάν, με άλλα λόγια, ο νομοθέτης έλεγε ότι κάθε κληρονόμος ευθύνεται για τα χρέη του κληρονομουμένου, μέχρι την αξία της κληρονομίας, θα διευκόλυνε πάρα πολύ».
Το Κληρονομικό Δίκαιο εμφανίζει, άρα, δυνατότητα προσαρμογής και στο οικονομικό τοπίο. Ο Καθηγητής δράττεται της διαπίστωσης, για να επεκτείνει τον συλλογισμό του:
«Το οικονομικό τοπίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη νομική επιστήμη και ιδιαίτερα με τη νομική πράξη. Μεταξύ του Δικαίου και της οικονομικής πραγματικότητας, μέσα στην οποία αυτό εφαρμόζεται, υπάρχει σχέση αλληλοεπίδρασης. Αλλά κι αντιστρόφως, το Δίκαιο επιδρά στην οικονομική πραγματικότητα με πολλούς τρόπους. Συχνά, οι κανόνες δικαίου υπηρετούν και οικονομικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, το αν μια ανθούσα οικονομική επιχείρηση (π.χ. μια οινοποιία) θα εξακολουθήσει να ανθεί και μετά τον θάνατο του ιδρυτή – επιχειρηματία εξαρτάται και από τη σωστή ρύθμιση των κληρονομικών σχέσεων.
Το αν ένα σημαντικό ακίνητο θα εξακολουθήσει να παράγει υπεραξίες και μετά τον θάνατο του δημιουργού του, εξαρτάται από το αν ο νομοθέτης φρόντισε με τη ρύθμιση των κληρονομικών συμβάσεων (μεταξύ των κληρονόμων, ή μεταξύ του γονέα και των παιδιών του) ν’ αποτρέψει τον κατακερματισμό της περιουσίας. Σε όσες περιπτώσεις οι κανόνες δικαίου εμφανίζουν και οικονομική διάσταση, ο νομικός δεν μπορεί να κατανοήσει πλήρως το περιεχόμενό τους, χωρίς να λάβει υπόψη και τη διάσταση αυτή».
«Η συλλήβδην απονομή κληρονομικού στον σύντροφο δεν με βρίσκει σύμφωνο. Πρωτίστως, γιατί έρχεται σε κραυγαλέα αντίθεση με τη φύση της ελεύθερης ένωσης»
Σύντροφοι και κληρονομική διαδοχή
Η συζήτηση έχει οδηγηθεί σε βαθιά νερά. Κι η ερώτηση διαμορφώνεται ως εξής: «Είπατε προηγουμένως ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική αύξηση ζευγαριών, ετερόφυλων ή ομόφυλων, που συμβιώνουν επί μεγάλο χρονικό διάστημα σε ελεύθερη ένωση. Για την περίπτωση θανάτου του ενός συντρόφου, χωρίς να έχει συντάξει διαθήκη, έχετε σκεφθεί το ενδεχόμενο συμπερίληψης και των προσώπων αυτών στην εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή;»
«Στις περιπτώσεις αυτές, δεν αποκλείεται πράγματι ο επιζών να περιέρχεται σε δυσχερή οικονομική κατάσταση», σημειώνει ο κ. Γεωργιάδης. «Τούτο μπορεί λ.χ. να οφείλεται στο ότι το πρόσωπο αυτό είχε περιορίσει την επαγγελματική του δραστηριότητα προκειμένου να συμβάλει με εργασία στο σπίτι, ή το επάγγελμα του άλλου συντρόφου, ή με τη φροντίδα των παιδιών, ή κάποιου ηλικιωμένου μέλους της οικογένειας του τελευταίου.
Σε ορισμένες χώρες, ο νομοθέτης, επιδιώκοντας τη διόρθωση τέτοιων αδικιών, έχει αναγνωρίσει την απονομή εξ αδιαθέτου δικαιώματος στον απλό σύντροφο, εφόσον πληρούνται οι προβλεπόμενες στον νόμο προϋποθέσεις.
Ωστόσο, η συλλήβδην απονομή κληρονομικού στον σύντροφο δεν με βρίσκει σύμφωνο. Πρωτίστως, γιατί έρχεται σε κραυγαλέα αντίθεση με τη φύση της ελεύθερης ένωσης, η οποία χαρακτηρίζεται από τη θέληση των μερών για ανυπαρξία νομικής δέσμευσης. Πράγματι, η ελεύθερη συμβίωση, σε αντίθεση με τον γάμο και το σύμφωνο συμβίωσης, δημιουργείται άτυπα και δεν θεμελιώνει οποιαδήποτε νομική δέσμευση των συντρόφων, ως προς τις προσωπικές και περιουσιακές σχέσεις τους. Είναι ελεύθερα διαλυτή ανά πάσα στιγμή, χωρίς να απαιτείται η τήρηση ορισμένης διαδικασίας για τη λύση της. Επομένως, μια τυχόν εξομοίωση, από κληρονομική άποψη, των συντρόφων με τους συζύγους ή, έστω, τους συμβίους, δύσκολα συμβιβάζεται με την ευσυνείδητη επιλογή των συντρόφων να κρατήσουν τη σχέση τους μακριά από οποιονδήποτε «τύπο».
Εκτός, όμως, από την αναγωγή του συντρόφου σε εξ αδιαθέτου κληρονόμο, δεν υπάρχουν άλλες ηπιότερες λύσεις για την προστασία του;
«Ασφαλώς και υπάρχουν», απαντά χωρίς δεύτερη σκέψη ο Καθηγητής, «όπως η λύση που ακολουθεί ο Αυστριακός Αστικός Κώδικας. Σύμφωνα με αυτή, εφόσον συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις και συγκεκριμένα α) δεν υπάρχουν άλλοι εξ αδιαθέτου κληρονόμοι, ούτε έχουν εγκατασταθεί κληρονόμοι με διαθήκη και β) ο σύντροφος έχει συμβιώσει με τον κληρονομούμενο υπό την ίδια στέγη, τουλάχιστον επί τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του, τότε ο επιζών σύντροφος έχει δικαίωμα να παραμείνει στην οικογενειακή στέγη επί ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, π.χ. για ένα έτος.
Η ψηφιακή διαθήκη
Με την αναμόρφωση που επιχειρείται, η πιθανότητα συνάντησης του Κληρονομικού Δικαίου με τις νέες τεχνολογίες εμφανίζεται υψηλή.
«Στο πλαίσιο των σημερινών δυνατοτήτων», εξηγεί, δίνοντας το μέτρο ο Καθηγητής. «Έχουμε σκεφθεί και το ενδεχόμενο θεσμοθέτησης της ψηφιακής διαθήκης. Συλλέγουμε στοιχεία για το αν αυτό είναι δυνατόν, αν ο θεσμός αυτός έχει ήδη υιοθετηθεί από το δίκαιο κάποιας χώρας και είμαστε σε επαφή με το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης».
Η Καλαμάτα, τα ακροατήρια, η Γερμανία
Ο πειρασμός πιο «προσωπικών» ερωτήσεων, που θα μπορούσαν να σκιαγραφήσουν ένα σύντομο πορτρέτο του, είναι μεγάλος. Ο κ. Γεωργιάδης αφενός μεν δεν παραχωρεί συχνά συνεντεύξεις, αφετέρου δε παρουσιάζει δημοσιογραφικό ενδιαφέρον ως πρόσωπο – «τοτέμ» στον νομικό κόσμο. Οι αντιστάσεις του κάμπτονται.
Γεννημένος στην Καλαμάτα, καταδεικνύεται ότι φέρει στο DNA του τη Νομική Επιστήμη – ο πατέρας του ήταν δικηγόρος. Κι είναι απόλαυση να τον ακούει κανείς να περιγράφει πως τρύπωνε πιτσιρικάς στα ακροατήρια, πώς ξεχώριζε τους ταλαντούχους από τους μέτριους δικηγόρους, πώς ενισχύθηκε χρόνο με τον χρόνο η αγάπη του για τη Νομική Επιστήμη. «Πολιτογραφημένος» Αθηναίος από τα εφηβικά του χρόνια, επέτυχε να διακριθεί από νωρίς με τις επιδόσεις του, αρχικώς στο Πειραματικό Σχολείο της οδού Σκουφά – δίπλα σε γόνους της αθηναϊκής ελίτ (από τον Σπύρο Σημίτη και τον εγγονό του Θεμιστοκλή Σοφούλη, ως τον υιό του Υπουργού Κωνσταντίνου Καλκάνη) – και μετέπειτα στη Νομική Σχολή Αθηνών, το 1952, πρώτος σε όλους τους εισελθόντες.
«Τότε, σε αντίθεση με το σήμερα, υπήρχαν περίπου είκοσι καθηγητές της Νομικής Σχολής», εξηγεί. «Το να είσαι Καθηγητής Πανεπιστημίου ήταν η μεγαλύτερη καταξίωση της ζωής. Ένας εξ αυτών, Ιωάννης Σόντης λεγόταν, μπορεί να μην άφησε έργο πλούσιο, ήταν ολιγογράφος, αλλά είχε ένα ταλέντο: να «αλιεύει» φοιτητές, να τους σπρώχνει για μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό – δεν υπήρχαν θεσμοθετημένες εδώ τέτοιες νομικές σπουδές. Αυτός λοιπόν μας έβαλε να μάθουμε γερμανικά, και μας «έστειλε» στη Γερμανία για το Αστικό Δίκαιο – έχει κοινή καταγωγή το Ρωμαϊκό Δίκαιο με το Γερμανικό. Με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών πήγαμε. Αργότερα, όλοι αυτοί οι μαθητές του Σόντη έγιναν Καθηγητές στη Νομική Σχολή».
»Εδίδαξα χρόνια πολλά στη Γερμανία. Εκεί έκανα το διδακτορικό, εκεί έκανα υφηγησία, έγινα Καθηγητής. Ο Σόντης επέμενε, όταν αφυπηρέτησε, «να έρθεις να βάλεις υποψηφιότητα». Δεν θα είχα γίνει καθηγητής αλλιώς, εδώ, ήταν βέβαιο».
Θαλερός, με λόγο χαρισματικό, ικανό να αποτυπώνει (κρυστάλλινη) νομική σκέψη, ο Καθηγητής αποτιμά ως προσωπικό του πλεονέκτημα το να είναι η επιστήμη του και χόμπι του. «Ουδέποτε θεώρησα τη δουλειά που κάνω ως εργασία. Δούλευα, τότε που ήμουν νεώτερος, άπειρες ώρες την εβδομάδα, το έκανα όμως, χωρίς να έχω το αίσθημα της κούρασης (…). Είναι η Νομική, ανεξάρτητα από το επαγγελματικό κομμάτι, μια επιστήμη η οποία σε διατηρεί συνεχώς ενεργό. Βλέπεις τη ζωή, την κοινωνία, την οικογένεια, τις σχέσεις, τις συναλλαγές, να περνούν μπροστά από τα μάτια σου. Μια επιστήμη, που σου ανοίγει τους ορίζοντες».
Ο Καθηγητής δε φοβάται το μέλλον και την Τεχνητή Νοημοσύνη: «Δεν μπορεί να υποκαταστήσει εντελώς τον δικηγόρο. Μπορεί να φέρει το υλικό. Να σου παρουσιάσει τι έχει γραφεί, τι έχει νομολογηθεί. Αλλά σε συγκεκριμένη υπόθεση να κάνει εκτίμηση των στοιχείων και να βγάλει την απόφαση, αυτό μόνο άνθρωπος μπορεί να το κάνει».
Ίσως γι΄αυτό δε διστάζει να κάνει βουτιά και στο παρελθόν. Ανασύρει ονόματα από τη μνήμη του – θυμάται τα του Αστικού Κώδικα τη δεκαετία του ‘30. Τη Συντακτική αλλά και την Αναθεωρητική Επιτροπή, μέλη της οποίας ήταν και διάσημοι νομικοί πολιτικοί, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Παναγής Τσαλδάρης, ο Αλέξανδρος Σβώλος. Κάνει δικαιοσυγκριτικές αναφορές – με θαυμασμό προς τον Ελβετικό Αστικό Κώδικα και «μια μεγάλη διάταξη»: «Τι λέει; Αν ο δικαστής έχει μπροστά του μία υπόθεση για την οποία δεν υπάρχει ρύθμιση, αν δηλαδή βρεθεί προ νομοθετικού κενού, πρέπει εκείνη τη στιγμή να δώσει λύση, ως εάν ήταν νομοθέτης. Όταν δούλευε η Συντακτική Επιτροπή, δεκαετία του ’30, ο Καθηγητής ο αρμόδιος για τις γενικές αρχές, ο Γεώργιος Μαριδάκης, πρότεινε αυτή η διάταξη να μπει και στον δικό μας Κώδικα, αλλά δεν συμφωνούσαν οι άλλοι δύο, ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος και ο Γεώργιος Μπαλής, όλοι μεγάλες μορφές της εποχής εκείνης».
»Το Δίκαιο είναι κάτι ευρύ, δεν μπορεί ο καθένας να νομοθετεί κατά την πεποίθησή του και τις προσωπικές του πεποιθήσεις. Αλλιώς θα δίκαζε ο χριστιανός, ο πιστός, αλλιώς ο άθεος, αλλιώς ο αγνωστικιστής. Πρέπει, λοιπόν, τις προσωπικές διαθέσεις, πεποιθήσεις, να τις αφήνει κατά μέρος ο δικαστής (…)».