Μου έμαθαν πως η δικαιοσύνη,
γένους θηλυκού,
ανέκαθεν
είναι τυφλή
Αργότερα κατάλαβα
ότι ήταν και θεόκουφη
…έπειτα είδα ότι ήταν και παράλυτη…
Δ. Πιστικός, Δικαιοσύνη
Το ηθικοπλαστικό βάρος των (ποινικών) θεσμών πολλές φορές αμφισβητείται, καθώς άλλοι αναζητούν την κοινωνική συναίνεση μέσω της γενικής πρόληψης κι άλλοι την ασφάλεια μέσω της αυστηροποίησης των ειδικών κυρώσεων.
Σε κάθε περίπτωση, η άμυνα του κοινωνικού συνόλου και του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά απέναντι στο έγκλημα, δεν εξαρτάται αποκλειστικά «από την Κυβέρνηση του νόμου», ούτε από την κατά βούληση και περίσταση επίκληση των αξιών του Κράτους Δικαίου.
Ο νόμος, ως δείκτης κοινωνικής αλληλεγγύης, δεν αποτελεί πάντοτε κάποιο θεσμικό «όπιο δίκαιου κράτους», ιδίως εάν λειτουργεί σαν εργαλείο κοινωνικής μηχανικής.
Το λεγόμενο «μπλε μοντέλο» (blue model) απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και η προνοιακή δικαιοσύνη (welfare justice) στοχεύουν σε ορθές οριοθετήσεις των ελευθεριών/ δικαιωμάτων με την ποινική παρέμβαση, μολονότι η στάθμιση της τάσης για φιλελευθεροποίηση με την τάση για υπερποινικοποίηση δεν είναι πάντοτε εύκολη υπόθεση.
Πάντως η ποινή δεν συνιστά ένα σχεδόν αυτοματοποιημένο πολιτικοκοινωνικό ανακλαστικό (reflex) στην αύξηση της εγκληματικότητας. Ούτε όμως να ξεχνάμε ότι αν ο νόμος «κατασκευάζει εγκληματίες, τότε και οι εγκληματίες «δημιουργούν», με τα εγκλήματά τους, νέους νόμους κι ότι η συλλογική συνείδηση που φοβάται και ζητάει τιμωρητικότητα δεν είναι εξαρχής ψευδής και κατευθυνόμενη. Οι πρωτεύοντες κανόνες διαφύλαξης των αγαθών δεν αντανακλούν μόνον τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, αλλά κι ένα μίνιμουμ ορίων ειρηνικής συμβίωσης όλων.
Προφανώς υπάρχουν άδικοι νόμοι που υπηρετούν άδικα πολιτικά συστήματα, όμως στο πεδίο της αντεγκληματικής πολιτικής πρέπει ν’ αποφύγουμε να ιδεολογικοποιούμε το άλλο άκρο.
Προφανώς υπάρχουν άδικοι νόμοι που υπηρετούν άδικα πολιτικά συστήματα, όμως στο πεδίο της αντεγκληματικής πολιτικής πρέπει ν’ αποφύγουμε να ιδεολογικοποιούμε το άλλο άκρο, που μπορεί να είναι ο απόλυτος καταργητισμός ή η άναρχη ανομία.
Η εργαλειοποίηση του ποινικού δικαίου πέραν του αναγκαίου malum per se σε ένα αυθαίρετο malum prohibitum, μπορεί να προκαλέσει ένα γενικευμένο «ενοχοποιητικό κλίμα» (climat culpabilisant), το οποίο βλάπτει ολόκληρη την κοινωνία.
Η ποινικοποίηση/αποποινικοποίηση, η εγκληματοποίηση/ απεγκληματοπόιηση και η φυλακοποίηση/αποφυλακοποίηση πρέπει να βρίσκονται σε (έστω εύθραυστη) ισορροπία σε ένα κράτος δικαίου. που υπηρετεί και προστατεύει τα δικαιώματα όλων (αθώων κι ενόχων, δραστών και θυμάτων). Στο πεδίο αυτό, η λεγόμενη κρατική αυθεντία (authority) δεν έχει καμία θέση πέραν του (αυτονομιμοποιούμενου) δικαιώματος του τιμωρείν.
Το κρίσιμο ερώτημα σε σχέση με το νόμο 5090/24 δεν είναι αν είχαν δημιουργηθεί νομοπαρασκευαστικές επιτροπές, αν διαφωνούν οι ποινικοδικονομολόγοι ως προς την αποτελεσματικότητα στην επιτάχυνση, αν εγείρονται πολιτικο-ιδεολογικά ζητήματα παραδειγματισμού/εκφοβισμού, αλλά αν εκτιμάμε άπαντες ότι ζούμε σε περίοδο όπου η ηπιότητα των νόμων και η επιείκεια των δικαστών φέρνουν καλύτερα αποτρεπτικά αποτελέσματα απ’ ό,τι η αυστηρότητα των νόμων και οι σκληρές ποινές. Με άλλα λόγια, αν το (αενάως αποτυχόν επιχείρημα) της «διαπαιδαγώγησης του πολίτη», της ενίσχυσης της οικογένειας και της σχολικής κοινωνικοποίησης, ιδίως των νέων ανθρώπων, έχει ημερομηνία λήξης, ή αν αποτελεί ένα ακόμη «όπιο αντίθετης φοράς», αλλά της ίδιας αμηχανίας και μη-αποδειξιμότητας.
Η πρόληψη και η καταστολή συγκροτούν τις δύο όψεις μιας ευνομούμενης πολιτείας και κοινωνίας, όπου αν δεν υπάρχει ισορροπία αναλογικότητας/σκοπιμότητας /αναγκαιότητας και στις δύο όψεις το σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης θα γέρνει επικίνδυνα και η κοινωνική λειτουργία θα κρέμεται σε μία κλωστή. Τάσσομαι κατά των «εικονικών ποινών» (Χρ. Μυλωνόπουλος, Καθημερινή Κυριακής 10/12/23), κατά του (ένθεν/κακείθεν) «εικονικού εγκληματία» και βέβαια κατά της «εικονικής εγκληματικής πραγματικότητας», την οποία δυστυχώς προβάλλουν και οι μεν και οι δε.
Η νομική ιδεολογία (juridical ideology) δεν πρέπει να ταυτίζεται με τη Raison d’ Etat, και το Κράτος να λειτουργεί μόνον ως έννομη τάξη κι όχι ως πολιτική κοινωνία.
Δεν βιώνουμε το «τέλος του ποινικού δικαίου», ούτε όμως υπερασπιζόμαστε άκριτα μια κοινωνία αδικούμενων αγγέλων.
Η δημοκρατία εν κινήσει (democracy in action) πρέπει να συνδυάζεται με το δίκαιο εν κινήσει (law in action), αρκεί ν’ αποφεύγουμε τους ηθικούς πανικούς, τις γενικεύσεις και τις (δια πράξεων ή παραλείψεων) υπερβολές.
ΥΓ. Το Ινστιτούτο Αντεγκληματικής Πολιτικής, το οποίο έχουμε ζητήσει οι εγκληματολόγοι εδώ και 30 χρόνια, θα μας παρείχε αξιόπιστα στοιχεία για τη ποσοτική και ποιοτική κατάσταση της εγκληματικότητας.