Ήταν άνευρη και άτολμη η περίοδος πριν από την αναμέτρηση για τη νέα σύνθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με τα βλέμματα να εστιάζουν στο «πόθεν έσχες» του Προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία Στέφανου Κασσελάκη. Στο φινάλε της προεκλογικής κούρσας, κυριάρχησαν οι πολιτικές βολές περί ψεμάτων, αδιαφάνειας, υποκρισίας, και πάντως απουσίασαν οι φωνές εκείνων που είναι σε θέση να γνωρίζουν τη διαδικασία ελέγχου των δηλώσεων περιουσιακής κατάστασης στο πολιτικό φάσμα, τα προβλήματα, αλλά και το βάθος της. Καθώς σπανίζουν οι φορές, που οι φωνές αυτές – και δη νομικών – ακούγονται, το NB Daily αφιερώνει το κύριο θέμα του σε μια μαρτυρία, αυτή του επίτιμου Αντιπροέδρου του ΣτΕ Φίλη Αρναούτογλου, ο οποίος υπήρξε σε θέση ευθύνης, συμμετέχοντας κατά το διάστημα 2004-2007 στην οικεία Επιτροπή της Βουλής. Τον ρόλο του αυτόν υποδηλώνει και ο τίτλος του βιβλίου του: «Ελέγχοντας το «ΠΟΘΕΝ ΕΣΧΕΣ» Πολιτικών: Η Ματιά του Δικαστή και η Ματιά των Πολιτικών», από τις εκδόσεις Πληθώρα.
Σταχυολογώντας αποσπάσματα της έκδοσης, το portal της Νομικής Βιβλιοθήκης επιχειρεί να προσεγγίσει το ζήτημα μακριά από τις συνήθεις ιαχές του πολιτικού σόου. Με πρόλογο του πρώην Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Ιωάννη Τέντε, το βιβλίο δεν απαξιώνει τον έλεγχο του «πόθεν έσχες», κάθε άλλο. Ο ίδιος ο κ. Τέντες τον χαρακτηρίζει μάλιστα – σύμφωνα με τη διεθνή θεωρία και πράξη της αντιδιαφθοράς – ως ένα από τα σπουδαιότερα εργαλεία της σχετικής στρατηγικής. Υπό αυτό το πρίσμα, ανατέμνει ο συγγραφέας το πόθεν έσχες, με «κοινό νου» που ξαφνιάζει.
«Ο συγκεκριμένος όμως νόμος αναφέρεται μόνο στα συνηθέστερα, τα πιο χειροπιαστά, τα περιουσιακά οφέλη»
Η προστασία της τιμής του πολιτικού κόσμου
Ο πρώην Αντιπρόεδρος του Στε θυμίζει από τις πρώτες κιόλας σελίδες ότι η πρώτη νομοθεσία περί πόθεν έσχες, ο νόμος 4351/1964 «περί προστασίας της τιμής του πολιτικού κόσμου», αφορούσε τους πολιτικούς, αυτοί προσείλκυαν πάντα το ενδιαφέρον αφού είχαν και διατηρούν ακόμη τη διαχείριση του δημοσίου χρήματος στα χέρια τους. Πηγαίνει όμως και ένα βήμα πιο πέρα: «Αλλά σε ένα βαθμό, ας το παραδεχτούμε, ικανοποιεί και την έμφυτη περιέργεια του νεοέλληνα να μαθαίνει για τον διπλανό του. Θυμίζει αυτό που γινόταν παλαιότερα, επί δικτατορίας, με τους τόμους που δημοσίευε το υπουργείο των Οικονομικών με τα κατά δήλωση εισοδήματα των πολιτών. Γίνονταν ανάρπαστοι…».
Πώς καταπολεμάται όμως η διαφθορά; Είναι δυνατόν να εντοπιστεί στις μορφές που κατά καιρούς λαμβάνει; «Βέβαια τα ανταλλάγματα από την εκμετάλλευση της ιδιότητας κάποιου μπορούν να πάρουν πλείστες όσες μορφές, όπως την πολιτική υποστήριξη ή τις στενές προσωπικές «σχέσεις», όλα δε οδηγούν όποιον παραβαίνει το καθήκον του στον ποινικό δικαστή. Ο συγκεκριμένος όμως νόμος αναφέρεται μόνο στα συνηθέστερα, τα πιο χειροπιαστά, τα περιουσιακά οφέλη», τονίζει ο κ. Αρναούτογλου. «Συνεπώς, δεν αφορά όσους απέκτησαν μη περιουσιακά οφέλη που, δυστυχώς, δεν φαίνεται να είναι και λίγοι. Αν, για παράδειγμα, ένας ανώτατος δικαστής ψηφίζει κατά τις επιθυμίες του κυβερνώντος κόμματος προκειμένου να γίνει αρεστός σε αυτό και να πετύχει την προαγωγή του στο προεδρείο του δικαστηρίου του, ο νόμος αυτός δεν τον αφορά».
Η ειλικρίνεια της δήλωσης
«Σημαίνει άραγε όπως η αρχαιοπρεπής της ονομασία αφήνει να εννοηθεί, ότι με τη δήλωση αυτήν ο υπόχρεος καλείται να εξηγήσει συνολικά, σωρευτικά, από πού ακριβώς απέκτησε κάθε περιουσιακό στοιχείο που δήλωσε;», διερωτάται ο πρώην ανώτατος δικαστής. «Όχι, ασφαλώς. Στην πραγματικότητα, η δήλωση αυτή, στην οποία πρέπει να περιγράψει αναλυτικά την περιουσιακή κατάσταση τη δική του, της συζύγου και των ανηλίκων τέκνων τους, και ειδικότερα τα ακίνητά τους, τις μετοχές, ομόλογα, μερίδια αμοιβαίων κεφαλαίων, καταθέσεις, αυτοκίνητα κτλ., αποτελεί όχι δήλωση του πόθεν έσχες, όπως συνήθως την αποκαλούν, αλλά κατ΄ ακριβολογία, δήλωση του «τι έχεις». Και μάλιστα τη δεδομένη στιγμή, τη στιγμή που συντάσσεις τη δήλωση».
Ο δικαστής Αρναούτογλου εκτιμά ότι ορθώς επιβάλλει ο νομοθέτης στον έλεγχο να λαμβάνει υπόψη και τις δαπάνες διαβιώσεως του υπόχρεου, τις πραγματικές, εννοείται, όχι αυτές που προκύπτουν από τη φορολογική δήλωση.
«Αυτό όμως εύκολα λέγεται, αλλά δύσκολα υλοποιείται. Πώς ακριβώς θα γίνει; Αν εξαιρέσουμε την περίπτωση που η «λεία» ξοδεύεται με τρόπο επιδεικτικό, ο οποίος προκαλεί σχόλια και καταγγελίες στον έλεγχο, δίνοντας λαβή για ειδικότερες έρευνες, πώς είναι δυνατή η εξακρίβωση των δαπανών διαβιώσεως υπόχρεων, και μάλιστα όλων, που ανέρχονται σε χιλιάδες;
(…)
»Αυτές οι σκέψεις μας οδηγούν στο καίριο πρόβλημα του νόμου. Στο κατά πόσο αυτά που δηλώνονται από τον υπόχρεο είναι αυτά που, πράγματι, έχει. Και όχι πολύ λιγότερα. Με άλλα λόγια στο κατά πόσο οι δηλώσεις περιουσιακής καταστάσεως που υποβάλλονται, είναι ειλικρινείς. Και στο κατά πόσο είναι εφικτός ο έλεγχος της ειλικρίνειάς τους».
«Άραγε, η διαπίστωση της ανυπαρξίας καταθέσεων αρκεί για να μπορεί ο έλεγχος να έχει υπεύθυνη γνώμη ως προς την οικονομική κατάσταση του υπόχρεου; Όχι, βέβαια»
Φτάνει ο έλεγχος στο «στρώμα»;
«Ανεξάρτητα από το ποιος κάνει τον έλεγχο, σημασία έχει αν και σε ποιο βαθμό ο έλεγχος αυτός μπορεί να είναι αποτελεσματικός», επισημαίνει ο συγγραφέας, για να «αποδομήσει» πολλά εν συνεχεία έναν προς έναν τους πυλώνες του. «Εκ πρώτης όψεως, τα ελεγκτικά όργανα φαίνονται πανίσχυρα. Ο νόμος ορίζει ότι δεν μπορεί να τους αντιταχθεί κανένα φορολογικό, χρηματιστηριακό ή τραπεζικό απόρρητο, κάθε δε δημόσια αρχή, αλλά και κάθε ιδιώτης υποχρεούνται να δώσουν όσες πληροφορίες τους ζητηθούν. Τι άλλο χρειάζεται για έναν πετυχημένο έλεγχο;
(…)
»Βέβαια, οι ελληνικές τράπεζες, που δεν είναι και λίγες, θα δώσουν, υποθέτω, κάποια απάντηση, όπως οφείλουν. Οι ξένες, όμως; Γιατί μην μου πείτε ότι είναι εντελώς απίθανο για έναν Έλληνα, στο πλαίσιο μάλιστα της σημερινής παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και της ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίων, να έχει λογαριασμό σε τράπεζα του εξωτερικού. Τι θα γίνει, λοιπόν, με τις ξένες τράπεζες; Θα βγάλει ο έλεγχος μιαν εγκύκλιο urbi et orbi, σαν τον παλιό τελάλη, «Ακούσατε, ακούσατε, Άγγλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι…»; Και καλά. Είναι τόσο αυτονόητο ότι όποια ξένη τράπεζα ερωτηθεί, θα εφαρμόσει άνευ ετέρου τον ελληνικό νόμο και θα παρουσιάσει όσα στοιχεία έχει στη διάθεσή της παραμερίζοντας το τραπεζικό της απόρρητο;
»Αν δώσετε σε όλες αυτές τις ερωτήσεις καταφατικές απαντήσεις και, επιπλέον, αν επιλύσετε τα προβλήματα που ανακύπτουν από την ύπαρξη κοινών λογαριασμών, οι οποίοι στη σημερινή εποχή χρησιμεύουν για μετάγγιση των πατρογονικών ρευστών στις νεότερες γενεές, πολλές μάλιστα φορές εν αγνοία τους, μπορείτε να αισιοδοξείτε ότι ναι, υπάρχουν βάσιμες ελπίδες να ελεγχθούν όπως πρέπει οι δηλώσεις ως προς την ύπαρξη και το ύψος των καταθέσεων των υπόχρεων. Συνυπολογίστε το ότι μόνο στην Επιτροπή της Βουλής υποβάλλουν δήλωση περί τους 650 υπόχρεους κάθε χρόνο για να καταλάβετε το μέγεθος του προβλήματος.
(…)
»Αυτά περί καταθέσεων. Αλλά, για μια στιγμή! Άραγε, η διαπίστωση της ανυπαρξίας καταθέσεων αρκεί για να μπορεί ο έλεγχος να έχει υπεύθυνη γνώμη ως προς την οικονομική κατάσταση του υπόχρεου; Όχι, βέβαια. Γιατί κανείς δεν έχει υποχρέωση να καταθέτει τα όποια διαθέσιμά του σε τράπεζα. Και τίποτε δεν τον εμποδίζει να τα φυλάει στο συρτάρι του. Ή κάτω από το στρώμα του. Ή με μορφή επιταγής, αν είναι πιο εξελιγμένος. Ή στην τραπεζική θυρίδα του, όπως έκανε ληστής που συνελήφθη πρόσφατα. Ασφαλώς, κι αυτά είναι περιουσιακά στοιχεία. Κι αυτά πρέπει να δηλωθούν, αφού ο νόμος ενδεικτικά μόνον αναφέρεται σε καταθέσεις και ακίνητα. Αυτών, πώς θα ελεγχθεί η ύπαρξη;».
«Φοβάμαι ότι όπως ο βασιλιάς του γνωστού παραμυθιού ήταν γυμνός, το ίδιο, εκ των πραγμάτων, ισχύει και για τα ελεγκτικά όργανα του νόμου περί πόθεν έσχες, παρά τις όποιες κατά νόμο εξουσίες τους».
Πέπλο στα ακίνητα
O κ. Αρναούτογλου ξεχωρίζει από τα συνήθη περιουσιακά στοιχεία μόνον την ύπαρξη μετοχών ελληνικών ανωνύμων εταιρειών εισηγμένων στο Χρηματιστήριο. Διότι μόνον αυτή, πάντα κατά την κρίση του, μπορεί να ελεγχθεί αξιόπιστα μέσω του Αποθετηρίου Τίτλων.
«Ας έρθουμε τώρα στα ακίνητα», υπογραμμίζει ο ίδιος. «Αυτά τουλάχιστον δεν κρύβονται τόσο εύκολα. Και πάλι όμως. Καλά τα δηλωθέντα. Αλλά τα λοιπά; Πώς και από πού θα αναζητηθούν; Μήπως υπάρχει on line σύνδεση με τα υποθηκοφυλακεία και τα κτηματολογικά γραφεία της Ελλάδας και του κόσμου ολόκληρου; Μα κι αν, ακόμα, υπήρχε τέτοια δυνατότητα, ο τίτλος κτήσεως μαρτυρεί πάντα την πραγματική κατάσταση του ακινήτου; Δεν μπορεί το συμβόλαιο αγοράς να αναφέρεται σε οικόπεδο και ήδη στο ακίνητο να υπάρχει βίλλα ή πολυκατοικία;
Στην πραγματικότητα, από τα συνήθη περιουσιακά στοιχεία, έχω την εντύπωση ότι μόνον η ύπαρξη μετοχών ελληνικών ανωνύμων εταιρειών εισηγμένων στο Χρηματιστήριο μπορεί να ελεγχθεί αξιόπιστα μέσω του Αποθετηρίου Τίτλων. Αλλά αυτών η αγορά από τους συγκεκριμένους υπόχρεους ούτως ή άλλως απαγορεύεται με μια – ενδεχομένως αντισυνταγματική, εν όψει του άρθρου 5 του Συντάγματος – ρύθμιση του ιδίου νόμου.
Τι λοιπόν προκύπτει από όλα αυτά ; Φοβάμαι ότι όπως ο βασιλιάς του γνωστού παραμυθιού ήταν γυμνός, το ίδιο, εκ των πραγμάτων, ισχύει και για τα ελεγκτικά όργανα του νόμου περί πόθεν έσχες, παρά τις όποιες κατά νόμο εξουσίες τους. Στην πραγματικότητα, δεν μπορούν να ελέγξουν αποτελεσματικά ούτε τις δαπάνες διαβιώσεως των υπόχρεων, ούτε σε μεγάλο βαθμό τις παραλείψεις των δηλώσεων τους. Ούτε βέβαια, πιο σύνθετες καταστάσεις, όπως τη συμμετοχή τους σε off shore εταιρείες , την ύπαρξη αχυράνθρωπων κλπ.
(…)
»Εκείνο που πράγματι μπορούν να κάνουν οι επιτροπές είναι να ελέγχουν αν δικαιολογείται το «πόθεν» βάσει των δηλωθέντων στοιχείων. Μπορούν επίσης και οφείλουν να διενεργούν έναν ενδελεχέστερο έλεγχο με όσες δυνατότητες έχουν όταν υπάρχουν συγκεκριμένες καταγγελίες. Ή όταν υπάρχουν συγκεκριμένες υπόνοιες με αφορμή πχ. μια χτυπητή επίδειξη πλούτου. Αλλά αν είναι να γίνεται έλεγχος, ύστερα από καταγγελίες και υπόνοιες, τότε τι χρειάζονται οι δηλώσεις και το όλο σύστημα; Τι επιπλέον προσφέρουν;
(…)
»Xωρίς να έχω ειδική πληροφόρηση, έχω την εντύπωση ότι από μόνο τον έλεγχο του πόθεν έσχες, περιπτώσεις διαφθοράς δεν έχουν εντοπισθεί. Ούτε από τη δημοσίευση των δηλώσεων των πολιτικών στον τύπο φαίνεται να έχει προκύψει κάτι χειροπιαστό».
(…)
»Το γεγονός αυτό δυο τινά μπορεί να σημαίνει : είτε ότι δεν υπάρχει διαφθορά στη χώρα μας, είτε ότι ο νόμος δεν έχει αποτελέσματα. Μακάρι να συμβαίνει το πρώτο. Μακάρι, όπως υπονοεί ο τίτλος του αρχικού νόμου, περί προστασίας της τιμής των πολιτικών, άσπιλοι και αμόλυντοι να είναι όχι μόνο οι πολιτικοί μας, αλλά και όλοι οι λοιποί υπόχρεοι σε υποβολή δηλώσεως, δικαστές κλπ. Αλλά, δυστυχώς, φοβάμαι δεν είναι έτσι. Και στατιστικώς, ακόμη, δε θα μπορούσε να είναι έτσι. Οπότε, μοιραία, μένει η άλλη εκδοχή: ότι ο νόμος είναι αναποτελεσματικός».
- Τα αποσπάσματα αφορούν το παρελθόν, και δεν περιλαμβάνουν τυχόν αλλαγές και αποκαλύψεις, όπως τα Panama Papers, που στο μεσοδιάστημα έχουν προκύψει.