Η κλιματική αλλαγή αποτελεί πλέον απτή πραγματικότητα, που δεν περιορίζεται στη θερινή περίοδο, ούτε στις συνηθισμένες γεωγραφικές ζώνες εκδήλωσης ακραίων φαινομένων. Βρισκόμαστε στον μήνα Δεκέμβριο και μόλις λίγοι μήνες έχουν παρέλθει από τις εκτεταμένες πυρκαγιές του καλοκαιριού. Τώρα, όμως, η επίδραση της κλιματικής αλλαγής αντικατοπτρίζεται σε νέα ακραία γεγονότα που διαδραματίζονται στο τέλος του έτους: ακραίες πλημμύρες σε διάφορες ευρωπαϊκές περιοχές, επιμήκυνση των περιόδων με ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες κατά τους φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες, καθώς και συχνές μεταβολές των καιρικών συνθηκών, επιβεβαιώνουν ότι το κλίμα μεταβάλλεται με ρυθμό ταχύτερο του αναμενομένου.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) εναντίον της Ελβετίας, λόγω της ολιγωρίας της στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, ανοίγει έναν νέο κύκλο στη διεθνή νομική σκηνή. Η απόφαση αυτή επαναπροσδιορίζει τις υποχρεώσεις των κρατών, εισάγοντας έναν καινοτόμο τρόπο ερμηνείας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενώπιον της περιβαλλοντικής κρίσης που επηρεάζει ήδη, άμεσα ή έμμεσα, και την Ελλάδα.
Ιστορικό
Η ένωση KlimaSeniorinnen, εγγεγραμμένη στην Ελβετία, ξεκίνησε δικαστική μάχη προ εννέα ετών απέναντι στα ελβετικά εθνικά δικαστήρια. Σκοπός της ήταν η προώθηση και εφαρμογή αποτελεσματικής προστασίας του κλίματος για λογαριασμό δύο χιλιάδων ηλικιωμένων γυναικών-μελών της, με μέσο όρο ηλικίας τα 73 έτη. Στην υπόθεση συμμετείχαν και τέσσερις μεμονωμένες γυναίκες ως προσφεύγουσες. Οι τελευταίες υποστήριξαν ότι, λόγω της ηλικίας τους, ανήκουν σε ευάλωτη ομάδα, με συνέπεια η υπερθέρμανση του πλανήτη να επηρεάζει σοβαρά την υγεία τους. Μέσα από ιατρικές γνωματεύσεις και στατιστικά στοιχεία, απέδειξαν ότι οι αυξημένες θερμοκρασίες προκαλούν καρδιαγγειακά και αναπνευστικά προβλήματα, ενώ πολλοί θάνατοι ηλικιωμένων, κυρίως γυναικών, συνδέονται πλέον με ακραία θερμικά επεισόδια.
Παράλληλα, ανέδειξαν την αδράνεια της ελβετικής κυβέρνησης, που δεν θέσπισε επαρκή μέτρα για τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου, παρά τις προειδοποιήσεις διεθνών οργανισμών, όπως η Διακυβερνητική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC). Η Ελβετία, αν και είχε επίγνωση των κινδύνων που ελλοχεύουν, ιδίως για ευάλωτες ομάδες, δεν προέβη στη θέσπιση του κατάλληλου ρυθμιστικού πλαισίου για τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και των αρνητικών επιπτώσεών της.
Οι προσφεύγουσες επικαλέστηκαν παραβιάσεις του άρθρου 2 (δικαίωμα στη ζωή) και του άρθρου 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Προσέθεσαν ότι η αδυναμία πρόσβασής τους στη δικαιοσύνη, με αποτέλεσμα την απόρριψη των αξιώσεών τους σε όλα τα επίπεδα δικαιοδοσίας χωρίς εξέταση επί της ουσίας, συνιστά παράβαση τόσο του άρθρου 8 παρ. 1, όσο και του άρθρου 13 (έλλειψη αποτελεσματικής προσφυγής).
Πώς ασκείται προσφυγή ενώπιον του ΕΔΔΑ;
Το άρθρο 34 της ΕΣΔΑ επιτρέπει την άσκηση προσφυγής στο ΕΔΔΑ από οποιοδήποτε πρόσωπο, Μη Κυβερνητική Οργάνωση (ΜΚΟ), ή ομάδα ατόμων, που θεωρεί ότι έχει υποστεί παραβίαση των δικαιωμάτων που κατοχυρώνει η Σύμβαση. Για να γίνει δεκτή η προσφυγή, πρέπει να έχουν εξαντληθεί όλα τα εσωτερικά ένδικα μέσα. Στην Ελλάδα, αυτό σημαίνει ότι η υπόθεση πρέπει να έχει κριθεί σε ανώτατο δικαστικό επίπεδο (Άρειος Πάγος, Συμβούλιο της Επικρατείας ή Ελεγκτικό Συνέδριο, ανάλογα με τη φύση της υπόθεσης). Επιπλέον, πρέπει η προσφυγή στο ΕΔΔΑ να ασκηθεί εντός τετράμηνης προθεσμίας από την ημερομηνία δημοσίευσης ή επίδοσης της απόφασης του ανώτατου εθνικού δικαστηρίου στον προσφεύγοντα.
Τέλος, απαιτείται να υφίσταται o προσφεύγων ουσιώδης βλάβη, δηλαδή να υπάρχει αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στην παραβίαση και τη ζημία που αυτή προκαλεί.
Το Δικαστήριο του Στρασβούργου κατέστησε σαφές ότι υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις για την ύπαρξη και τις σοβαρές επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής στα δικαιώματα που προστατεύονται από την ΕΣΔΑ. Τα κράτη, έχοντας επίγνωση του ζητήματος, μπορούν και οφείλουν να λάβουν κατάλληλα μέτρα
Τι αποφάνθηκε το Δικαστήριο;
Το Δικαστήριο του Στρασβούργου κατέστησε σαφές ότι υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις για την ύπαρξη και τις σοβαρές επιπτώσεις της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής στα δικαιώματα που προστατεύονται από την ΕΣΔΑ. Τα κράτη, έχοντας επίγνωση του ζητήματος, μπορούν και οφείλουν να λάβουν κατάλληλα μέτρα.
Η απόφαση ήταν καταδικαστική για την Ελβετία, καθώς η χώρα δεν ανταποκρίθηκε στη θετική της υποχρέωση να μετριάσει την κλιματική αλλαγή. Η συντριπτική πλειοψηφία (16-1) των δικαστών αποφάνθηκε πως η Ελβετία παραβίασε το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, μη παρέχοντας αποτελεσματική προστασία από τους κινδύνους που απειλούν τη ζωή, την υγεία και την ευημερία των πολιτών.
Το Δικαστήριο επεσήμανε ότι η Ελβετία δεν είχε λάβει επαρκή μέτρα για την περίοδο 2025-2030, δεν είχε υιοθετήσει νέο νομοθετικό πλαίσιο για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και δεν είχε ποσοτικοποιήσει τους σχετικούς περιορισμούς. Η αποτυχία της χώρας να επιτύχει τους προηγούμενους περιβαλλοντικούς στόχους της ενίσχυσε περαιτέρω το επιχείρημα ότι αμέλησε συστηματικά τις υποχρεώσεις της. Αν και το δικαστήριο δεν διαπίστωσε χωριστά παραβίαση του άρθρου 2, έκρινε ότι οι αρχές που αναπτύχθηκαν για την προστασία του δικαιώματος στη ζωή εφαρμόζονται σε μεγάλο βαθμό και στο πλαίσιο του άρθρου 8. Επίσης, έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 6 σχετικά με το δικαίωμα δίκαιης δίκης για την ένωση KlimaSeniorinnen, διότι τα εθνικά δικαστήρια απέρριψαν την προσφυγή της χωρίς να εξετάσουν την ουσία των αξιώσεων. Το ΕΔΔΑ υπογράμμισε ότι οι εθνικές αρχές οφείλουν να εξετάζουν επί της ουσίας καταγγελίες που άπτονται της κλιματικής αλλαγής και να μην τις απορρίπτουν ως απλές actio popularis. δηλαδή ως καταγγελίες γενικού δημοσίου συμφέροντος, με τις οποίες τα δικαστήριο δεν πρέπει να απασχολούνται.
Θα υπάρξει αντίκτυπος στην ελληνική δικαιοσύνη μέσω αυτών των εξελίξεων;
Η ελληνική νομολογία δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί γύρω από υποθέσεις που αφορούν άμεσα τις κλιματικές αλλαγές. Ωστόσο, η ελληνική δικαιοσύνη και κυρίως το Συμβούλιο της Επικρατείας έχουν επεκτείνει την έννοια του εννόμου συμφέροντος σε περιβαλλοντικές υποθέσεις, αναγνωρίζοντας ότι δεν απαιτείται άμεση γεωγραφική σύνδεση με τη ζημία, εφόσον υφίσταται πραγματική και σοβαρή επίπτωση στο περιβάλλον. Επίσης, νομικά πρόσωπα και ενώσεις προσώπων, ιδίως ΜΚΟ με σκοπό την προστασία του περιβάλλοντος, μπορούν να επιδιώξουν δικαστική προστασία ενώπιον των ελληνικών δικαστηρίων.
Μετά τη συγκεκριμένη απόφαση του ΕΔΔΑ, αναμένεται ότι τυχόν μελλοντικές προσφυγές στην ελληνική δικαιοσύνη, οι οποίες θα αφορούν τη λήψη επαρκών μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, μπορεί να βρουν πρόσφορο έδαφος. Η επίκληση του διεθνούς και ευρωπαϊκού κεκτημένου, όπως η καταδικαστική απόφαση κατά της Ελβετίας, θα μπορούσε να αποτελέσει ισχυρό επιχείρημα για ενώσεις πολιτών, ευάλωτες ομάδες ή ΜΚΟ, ώστε να ζητήσουν παρόμοια έννομη προστασία και στην Ελλάδα, ιδίως σε μια συγκυρία όπου η κλιματική κρίση αντικατοπτρίζεται και σε χειμερινούς μήνες, μέσω ακραίων πλημμυρών ή παρατεταμένων περιόδων με ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες.
Η απόφαση του ΕΔΔΑ, που ελήφθη από το τμήμα μείζονος συνθέσεως του, είναι οριστική και δεσμευτική, χωρίς δυνατότητα άσκησης έφεσης από την ελβετική κυβέρνηση. Η Ελβετία οφείλει πλέον να λάβει τα αναγκαία μέτρα συμμόρφωσης. Πρόκειται για απόφαση-ορόσημο που επιβεβαιώνει ότι τα κράτη-μέλη έχουν θετική υποχρέωση να θεσπίσουν αποτελεσματικό κανονιστικό πλαίσιο μετριασμού των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. Δικαίως χαρακτηρίζεται ως ιστορική νίκη στη «μάχη» κατά της κλιματικής αλλαγής, μια νίκη με ξεκάθαρες αναφορές και στο παρόν, καθώς η κλιματική κρίση δεν αναγνωρίζει εποχές, μήνες ή σύνορα.
- Η κ. Αναστασία Σεγδίτσα είναι Φοιτήτρια Νομικής Σχολής / Neapolis University Pafos. Έχει αποκτήσει πιστοποιήσεις στο αμερικανικό δίκαιο από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Οι τομείς ενδιαφέροντός της περιλαμβάνουν το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, το Κοινοδίκαιο, το Εμπορικό Δίκαιο, αλλά και το Μηχανοκίνητο Δίκαιο, στο οποίο πρόσφατα απέκτησε πιστοποιητικό μέσω θερινών μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο Νομικής της Μόντενα στην Ιταλία.