Ήταν 26 Ιανουαρίου 2021 όταν ο Γιάννης Κτιστάκις, Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και έμπειρος δικηγόρος στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – με πολλές επιτυχημένες υποθέσεις ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κορυφαία εκ των οποίων η υπόθεση της σαρίας στη Θράκη – εξελέγη πανηγυρικά από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης ως ο νέος Έλληνας δικαστής στο Στρασβούργο.
Τρία χρόνια αργότερα, ανέλαβε τα ηνία ως Πρόεδρος Τμήματος του Δικαστηρίου, εξέλιξη που προμηνύει μια υποσχόμενη σταδιοδρομία εντός του θεσμού. Όπως σημειώνει σε συνέντευξή του στο “NB Daily”, η θέση αυτή συνεπάγεται «ευθύνη στους δύσκολους καιρούς που ζούμε», ενώ φέρνει μαζί της ένα σύνολο προτεραιοτήτων, με βασικότερη την επιτάχυνση των διαδικασιών.
Με αφορμή την ανάληψη των νέων του καθηκόντων και την επίσημη έναρξη του δικαστικού έτους του Δικαστηρίου στις 31 Ιανουαρίου, συζητήσαμε μαζί του για μια σειρά ζητημάτων, όπως ο διάλογος μεταξύ Ελλήνων και Ευρωπαίων δικαστών, οι καταδίκες της χώρας μας, η συμμόρφωση με τις αποφάσεις του Στρασβούργου, καθώς και οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα.
– Αναλάβατε την Προεδρία Τμήματος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου την 1η Νοεμβρίου. Ποιες ήταν οι πρώτες σκέψεις σας, με την ανάληψη των καθηκόντων σας, και ποιες είναι οι προτεραιότητές σας;
Η πρώτη μου σκέψη ήταν να εντείνω την προσπάθειά μου για αποτελεσματικότερη προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ευρώπη. Το Δικαστήριο είναι η «συνείδηση της Ευρώπης» και όλοι μας στο Στρασβούργο αισθανόμαστε την συνεπαγόμενη ευθύνη στους δύσκολους καιρούς που ζούμε, ιδίως μετά την αποπομπή της Ρωσίας. Πρώτη μου προτεραιότητα είναι η επιτάχυνση των διαδικασιών και δεύτερη είναι η εμπεριστατωμένη αιτιολογία των αποφάσεών μας.
– Ποια ήταν η επίδραση της δεύτερης κύρωσης της ΕΣΔΑ στην ελληνική έννομη τάξη; Ποια είναι τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα;
Η ίδια η επανεπικύρωση της ΕΣΔΑ το 1974 δεν έφερε ανατροπές, όπως συνέβη με το Σύνταγμα του 1975. Η αναγνώριση, όμως, του δικαιώματος άσκησης της ατομικής προσφυγής ενώπιον του Στρασβούργου το 1985 υπήρξε καταλυτική για την εμπέδωση του κράτους δικαίου. Οι πρώτες Ελληνικές καταδικαστικές αποφάσεις άλλαξαν άρδην τη νομοθεσία και τη νομολογία σε κομβικά ζητήματα, όπως ο σεβασμός των θρησκευτικών μειονοτήτων και η προστασία των ενοχικών δικαιωμάτων.
– Πιστεύετε ότι οι Έλληνες δικαστές σήμερα διαλέγονται με πιο ώριμο και ουσιαστικό τρόπο με τους Ευρωπαίους ομολόγους τους συγκριτικά με το παρελθόν; Εντοπίζετε διαφορές;
Βεβαίως και διαλέγονται ουσιαστικά, διότι ανήκουν στην «γενιά του Erasmus», όπως την αποκαλώ. Πολλοί εξ αυτών έχουν μετάσχει στο συγκεκριμένο πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών, ή έχουν κάνει μεταπτυχιακό στην Ευρώπη, ή έχουν μετάσχει σε πανευρωπαϊκούς φοιτητικούς διαγωνισμούς, ή μιλούν άνετα τα αγγλικά, ή όλα τα προηγούμενα. Αν σκεφτεί κανείς ότι το 1981, έτος ένταξης της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ, μόνον η Νομική Σχολή του Δ.Π.Θ. είχε ενταγμένο το Κοινοτικό Δίκαιο στο πρόγραμμα σπουδών της, τότε η σημερινή πλήρης επιμόρφωσή τους στις τρεις Νομικές Σχολές τους παρέχει τα εφόδια συμμετοχής στον πανευρωπαϊκό διάλογο. Αν, μάλιστα, ενισχυθούν ουσιαστικά και τα σχετικά μαθήματα Ευρωπαϊκού Δικαίου στην Εθνική Σχολή Δικαστών (απορώ γιατί καθυστερεί η αναβάθμισή τους), τότε ο διάλογος θα είναι ισότιμος.
– Υπάρχουν σημεία βελτίωσης στην ενίσχυση αυτού του διαλόγου;
Η βελτίωση είναι συνεχής, διότι αφυπηρετούν από το δικαστικό σώμα οι προηγούμενες γενιές Ελλήνων δικαστών που ήταν αδύναμες, για αντικειμενικούς λόγους, να παρακολουθήσουν τις ευρωπαϊκές εξελίξεις.
– Ποιες είναι οι κυριότερες κατηγορίες υποθέσεων, στις οποίες η Ελλάδα αντιμετωπίζει καταδίκες από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου;
Η Ελλάδα έχει συνολικά 998 καταδικαστικές αποφάσεις, επί συνόλου 11.515 προσφυγών, που έχουν τελεσίδικα εκδικαστεί. Ποσοστό, μόλις, 8,8 %. Έχουν εκδοθεί, επίσης, 48 αποφάσεις μη παραβίασης της ΕΣΔΑ. Τέλος, σημειώνω το πολύ ενδιαφέρον στοιχείο του φιλικού διακανονισμού: επιπλέον, δηλαδή, των 998 καταδικαστικών αποφάσεων, οι διάδικοι (προσφεύγοντες και Ελληνική κυβέρνηση) έχουν συμβιβαστεί σε άλλες 1.132 υποθέσεις.
Το συντριπτικό ποσοστό των 998 καταδικαστικών αποφάσεων αφορά την αργοπορία της Ελληνικής δικαιοσύνης και, γενικότερα, τη μη ορθή απονομή της δικαιοσύνης (παραβίαση του «δικαιώματος σε δίκαιη δίκη»).
– Πέρα από τις καταδίκες, κρίσιμο είναι και το ζήτημα της συμμόρφωσης με τις αποφάσεις του Δικαστηρίου. Πώς αξιολογείτε την Ελλάδα σε αυτό το πεδίο;
Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του Συμβουλίου της Ευρώπης και, συγκεκριμένα, της Επιτροπής των Υπουργών, που επιτηρεί την συμμόρφωση των κρατών, η Ελλάδα έχει εκκρεμείς προς συμμόρφωση -εδώ και μία δεκαπενταετία- πέντε μεγάλες ομάδες καταδικαστικών αποφάσεων: τις συνθήκες κράτησης στα σωφρονιστικά καταστήματα, τη συμπεριφορά των αστυνομικών οργάνων, την αναγνώριση μειονοτικών σωματείων, την εκτέλεση των αποφάσεων των εθνικών –διοικητικών– δικαστηρίων, και τις συνθήκες κράτησης των μεταναστών.
«Η ενοχλητική, πλέον, άρνηση συμμόρφωσης των Οργανισμών Περιφερειακής και Τοπικής Αυτοδιοίκησης στις αποφάσεις της εγχώριας διοικητικής δικαιοσύνης, ή η συνεχής αδιαφορία των όσων διευθύνουν τα σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας, για την εξασφάλιση των ελάχιστων επιτρεπτών συνθηκών κράτησης, είναι τα ζητήματα που πρέπει να μας απασχολούν»
Βεβαίως, έξαψη καταδικαστικών αποφάσεων σε συγκεκριμένους -ανά καιρούς- τομείς, όπως, τώρα για παράδειγμα με την κατάσταση των μεταναστών, έχουν όλα τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη. Για παράδειγμα, το 94% των εκκρεμών σήμερα προσφυγών του Βελγίου (μία χώρα που ομοιάζει σε πολλά με την Ελλάδα) αφορούν το μεταναστευτικό. Εκείνο, όμως, που προβληματίζει έντονα στην περίπτωση της Ελλάδας είναι η αδυναμία της να διορθώνει τα πράγματα, να συμμορφώνεται έγκαιρα και ουσιαστικά στις καταδικαστικές αποφάσεις του Στρασβούργου.
– Τα ανθρώπινα δικαιώματα συχνά βρίσκονται στο επίκεντρο ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί ο νόμος για την ισότητα στον γάμο. Θα ήθελα το σχόλιό σας.
Η απάντηση στα όσα ανεύθυνα ακούγονται από τους επικριτές του δήθεν «δικαιωματισμού», βρίσκεται στην πρώτη παράγραφο του άρθρου 2 του Συντάγματος του 1975, η οποία δεν υπόκειται σε αναθεώρηση. Επαναλαμβάνω, του Συντάγματος του 1975: «O σεβασμός και η πρoστασία της αξίας τoυ ανθρώπoυ απoτελoύν την πρωταρχική υπoχρέωση της [Ελληνικής] Πoλιτείας». Ο σεβασμός της αξίας του συνανθρώπου μας είναι το ένα και μοναδικό κύτταρο του σύγχρονου Ελληνικού νομικού πολιτισμού.
– Η νομολογία του ΕΔΔΑ συχνά παρέχει κατευθυντήριες αρχές στον νομοθέτη. Σε ποιους τομείς πιστεύετε ότι ο Έλληνας νομοθέτης πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλίες για να ανταποκριθεί καλύτερα στις απαιτήσεις της ΕΣΔΑ;
Θα μιλούσα, μάλλον, για ανάληψη από την Ελληνική διοίκηση της μεγάλης ευθύνης που της αναλογεί. Δεν χρειάζονται προς το παρόν άλλα νομοθετήματα, αλλά η εφαρμογή εκείνων που ήδη ισχύουν. Η ενοχλητική, πλέον, άρνηση συμμόρφωσης των Οργανισμών Περιφερειακής και Τοπικής Αυτοδιοίκησης στις αποφάσεις της εγχώριας διοικητικής δικαιοσύνης, ή η συνεχής αδιαφορία των όσων διευθύνουν τα σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας για την εξασφάλιση των ελάχιστων επιτρεπτών συνθηκών κράτησης, είναι τα ζητήματα που πρέπει να μας απασχολούν (72% του συνόλου των εκκρεμών σήμερα προσφυγών κατά της Ελλάδας).
– Πιστεύετε ότι το ΕΔΔΑ θα μπορούσε να αναδειχθεί σε ισχυρό παίκτη στη μάχη για την προστασία του περιβάλλοντος;
Το Δικαστήριο προστατεύει από το 1994 το περιβάλλον (Απόφαση Lopez Ostra κατά Ισπανίας). Βεβαίως, μετά την Απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης πέρυσι (Verein KlimaSeniorinnen Schweiz και λοιποί κατά Ελβετίας), η προστασία αυτή σαφώς αναβαθμίστηκε. Ωστόσο, απαιτείται να εισαχθεί ένα ειδικό Πρόσθετο Πρωτόκολλο για το περιβάλλον στην ΕΣΔΑ για να σταθεροποιηθεί η νομολογία αυτή.
– Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου;
Το 2023 εκκρεμούσαν στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Λουξεμβούργο) 1.149 υποθέσεις, περατώθηκαν δε 783 υποθέσεις.
Το ίδιο έτος, ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Στρασβούργο), εκκρεμούσαν 68.450 υποθέσεις και περατώθηκαν 38.260 υποθέσεις. Το Δικαστήριο οφείλει, έτι περαιτέρω, να επιταχύνει τους ρυθμούς του για να ανταποκριθεί πληρέστερα στις προσδοκίες των Ευρωπαίων πολιτών.