Δύσκολα μια βιβλιοπαρουσίαση μπορεί να περιλαμβάνει αναφορές στον Καρλ Σμιτ, τον βασιλιά της Αγγλίας Κάρολο, αλλά και τον Nτόναλντ Τραμπ. Στις σταυροφορίες, τα όρια παρέμβασης της Εκκλησίας στη δημόσια σφαίρα, τους Ουγενότους, αλλά και τους αντιεμβολιαστές. Η εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών και των εκδόσεων «Αρμός» στο King George το απόγευμα της Πέμπτης 6 Φεβρουαρίου, για το νέο βιβλίο του Ευάγγελου Βενιζέλου «Πολιτική Θεολογία και Συνταγματική Ηθική», τα είχε όλα – πολυπρισματική και σύνθετη, «στρυφνή» (δεν κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο η πραγμάτευση τέτοιων εννοιών, άλλωστε), μα σε κάθε περίπτωση ενδιαφέρουσα. Με διψήφιο αριθμό εκπροσώπων του κλήρου, μεταξύ άλλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, των εν Αθήναις Καθολικών, αλλά και πλήθος νομικών, πολιτικών, απλών πολιτών, που βρέθηκαν εκεί για να ευχηθούν στον πρώην Αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης και Καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου στο ΑΠΘ, «καλοτάξιδο».
Την εκδήλωση προλόγισε, εκ μέρους του εκδοτικού οίκου, ο Βασίλης Χατζηιακώβου, ενώ τη συζήτηση συντόνισε η Λαμπρινή Ρόρη, Επίκουρη Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης, ΕΚΠΑ.
Λαμπρινή Ρόρη
Ομολογώντας ότι το βιβλίο την έβγαλε «από το διανοητικό comfort zone» της, η κ. Ρόρη το χαρακτήρισε ως «διανοητική άσκηση» για τη συσχέτιση, αλλά και την αντίστιξη των δυο βασικών εννοιών του, μέσα από 20 διαφορετικά δοκίμια και εκτενή εισαγωγή. Εστιάζει – είπε χαρακτηριστικά η κ. Ρόρη – στις χριστιανικές επιρροές στη συνταγματική θεωρία, με πυρήνα νομικές έννοιες, όπως τα χρηστά ήθη και η κατάσταση εξαίρεσης. Συνδέει την ηθική με το περιεχόμενο του Συντάγματος, ύψιστη κατάκτηση της νεωτερικότητας. Αναφέρεται στην αξία της Δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του Κράτους Δικαίου.
«Συνταγματική και χριστιανική ηθική τέμνονται αλλά και αντιδιαστέλλονται, καθώς κάποια στοιχεία της συνταγματικής ηθικής προέρχονται από τον Διαφωτισμό, σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό. Αυτό είναι το κύριο επιχείρημα με το οποίο διεισδυτικά προσεγγίζει το θέμα του ο συγγραφέας», σημείωσε η ίδια. Αναφερόμενη στο «αντιπροσωπευτικό» κεφάλαιο για τη σχέση Βίβλου – Συντάγματος, η κ. Ρόρη δήλωσε ότι κατά την ανάγνωσή του αναρωτήθηκε «τι συμβαίνει σε χώρες όπως το Ισραήλ, όπου δεν έχουμε Σύνταγμα ως διακριτό κείμενο, ή και σε χριστιανικές χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία όπου το Σύνταγμα απουσιάζει (…)».
«Ο Ευάγγελος Βενιζέλος επέλεξε να γράψει για τα δάνεια από τους δυο ξεχωριστούς κόσμους αλλά και την αντιδιαστολή τους», επεσήμανε, κάνοντας λόγο για την εποχή της μετα-νεωτερικότητας, κατά την οποία κυρίαρχος ο σχετικισμός, έφερε στο προσκήνιο τον κίνδυνο της βαρβαρότητας, κανονικοποιώντας την απουσία ηθικής. Καταλύονται κανόνες, απομειώνονται αξίες, όπως τις γνωρίσαμε στη μεταπολεμική συνθήκη», σημείωσε η κ. Ρόρη, παραδεχόμενη ότι τρέφει αδυναμία στο μικρό δοκίμιο Βενιζέλου για την πρόσληψη της Ανάστασης.
Μητροπολίτης Περιστερίου Γρηγόριος (Παπαθωμάς)
Πάλαι ποτέ φοιτητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ, «μαθητής» δε του Ευάγγελου Βενιζέλου, και νυν Καθηγητής Θεολογικής Σχολής, ΕΚΠΑ, ο Μητροπολίτης Περιστερίου υπογράμμισε «το κενό που καλύπτει το βιβλίο, ως προς τη γενεαλογία του σύγχρονου πολιτειακού χώρου, που άρχεται από την εκκοσμικευμένη θεολογία στην Ευρώπη και ανά την οικουμένη».
«Θα ευχόμουν να το αναδείξουν θεολόγοι αυτό το καίριο θέμα και εντέλει ένας ακαδημαϊκός δάσκαλος και πολιτικός, από προσωπικό ενδιαφέρον και μελέτη, εναγωνιών για το μέλλον της Πολιτικής, ψηλαφίζει και αναδεικνύει ένα ζήτημα που πρέπει να μελετήσει και ο πολιτικός και ο πολιτειακός κόσμος επισταμένως», προσέθεσε ο Καθηγητής. «Ο βί0ς του ελληνικού κράτους, δυο αιώνες τώρα, εγγράφεται στην εποχή της νεωτερικότητας, την οποία ανέδειξε σε όλες τις εκφάνσεις της η πολιτική θεολογία. Εμείς υπόδουλοι τότε, δεν παρακολουθήσαμε τα γεγονότα στη συγχρονία τους, απλώς υιοθετήσαμε μιμητικά ένα προκύψαν νεωτερικό πολιτειακό μοντέλο, στου οποίου τη γέννηση δεν είχαμε καμία συμμετοχή».
«Το δίπολο αυτό σχήμα, πολιτική θεολογία και συνταγματική ηθική, παρόλο που αισιοδοξεί να αναδείξει την αγαστή συνάντηση μιας διττής και διμερούς σχέσης, αφενός μεν ανάμεσα στην Πολιτική και τη Θεολογία, αφετέρου δε ανάμεσα στο Σύνταγμα και την Ηθική, είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα ενός Σχίσματος, συγκρούσεων και αιματηρών πολέμων, στους κόλπους κυρίως της Δυτικής Ευρώπης», εκτίμησε ο Άγιος Περιστερίου, ο οποίος απεδείχθη τολμηρός ως ομιλητής, καθώς δε δίστασε να διανύσει μεγάλη ιστορική απόσταση: οδηγώντας το κοινό στις απαρχές της πολιτικής θεολογίας το 476 μ. Χ, μετά τους αυτοκράτορες Μέγα Κωνσταντίνο και Μέγα Θεοδόσιο, και πάντως μετά τα γεγονότα κατάλυσης του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Με στόχο να αναδείξει την πληθωρικότητα του βιβλίου, έκανε ευθεία αναφορά στην προ-νεωτερικότητα, προτείνοντας να παρακολουθήσουμε την αλληλουχία ιδιαίτερων κανονικής φύσεως γεγονότων. Μέσα από τα μονοπάτια της πολιτικής παποσύνης και της απόλυτης κυριότητας του Πάπα, μέσα από τις 4 σταυροφορίες, «καρπό νεοφανούς πολιτικής θεολογίας» και το Σχίσμα, με αντίκτυπο πολιτικοστρατιωτικό. Μέσα από τον Λούθηρο και την τακτική Προτεσταντών ηγετών. Για να φθάσει ως το 1517 και τη γέννηση της Πολιτικής Θεολογίας, εστιάζοντας στην προτεσταντική ρήση «το Σχίσμα γέννησε την Ευρώπη».
Βασίλης Παϊπάης
Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του St. Andrews της Σκωτίας, ο κ. Παϊπάης συμμετείχε διαδικτυακά στην εκδήλωση. Διακονώντας -όπως ανέφερε- το αντικείμενο της Πολιτικής Θεολογίας περισσότερο από μια 10ετία, αναγνώρισε ότι οι ίδιες οι λέξεις «Πολιτική» και «Θεολογία» είναι πολυπρισματικές και δύσκολες, ενώ φρόντισε να κάνει σαφές ότι άλλο σχέσεις Εκκλησίας – Κράτους και άλλο Πολιτική Θεολογία. Ο κ. Παϊπάης ομολόγησε την έκπληξή του για την ευρύτητα του βιβλίου αλλά και την εμβρίθεια του συγγραφέα. «Θέλει ταλέντο και κόπο η διεπιστημονικότητα», «δεν συναντά κανείς ανάλογη θεματική εύκολα στην ελληνική βιβλιογραφία», ήταν μερικές από τις διαπιστώσεις του Καθηγητή, αναγνωρίζοντας ότι ο συγγραφέας «αναμετράται με το επιστημονικό πεδίο της Πολιτικής Θεολογίας, και μάλιστα με αξιώσεις μελετητή, δεν χρησιμοποιεί την έννοια-θεματική εργαλειακά».
Την τιμητική του είχε ασφαλώς στην παρέμβαση του Καθηγητή ο Καρλ Σμιτ, ο πρώτος που έγραψε σχετικά στον 20ό αιώνα («Πολιτική Θεολογία / Τέσσερα Κεφάλαια Γύρω από τη Διδασκαλία περί Κυριαρχίας»). «Εξαρχής, η πολιτική θεολογία με την «πολιτειολογική» διάστασή της αποτελεί πεδίο ενασχόλησης των Συνταγματολόγων νομικών», επεσήμανε ο κ. Παϊπάης, για να προσθέσει: «Ο περίφημος αφορισμός του Καρλ Σμιτ είναι πολύ γνωστός: όλες οι μεστές έννοιες της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας είναι εκκοσμικευμένες θρησκευτικές έννοιες». Ο ίδιος έκανε λόγο για εκκλησιοποίηση πολιτικών γεγονότων αλλά και άρωμα ιεροποίησης της εξουσίας στη Δύση από τα τέλη του Μεσαίωνα και μετά. Έδωσε δε ιδιαίτερη βαρύτητα στις εκδοχές της πολιτικής θεολογίας, τόσο τη στρατιωτική εκδοχή, όσο και την ηθικοπολιτική, αυτή που ενέχει δυνατότητα μεταρρύθμισης του πολιτικού. «Μιλάμε για πολιτικές θεολογίες με απελευθερωτικό πρόσημο, όπως αυτή του Γκουστάβο Γκουτιέρεθ, πατέρα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης (Λατινική Αμερική)», σημείωσε. «Η πολιτική θεολογία μπορεί όμως να μην έχει κατ΄ανάγκη τέτοιο πρόσημο, προοδευτικό, μπορεί να υπεισέλθει στην υπηρεσία της Πολιτικής, και με τη μορφή του πειρασμού του πολιτικού Μεσσιανισμού, που τροφοδοτεί συνήθως δεξιές ή αυταρχικές πολιτικές θεολογίες. Αν και αποκαλυπτικές Μεσσιανικές φαντασιώσεις έχουν αποτελέσει το όχημα εξίσου αντιδραστικών αλλά και σοσιαλιστικών ολοκληρωτισμών, και ουτοπικών παραδείσων που μετατράπηκαν σε επίγειες κολάσεις».
«Το πεδίο είναι νεφελώδες», παραδέχτηκε ο Καθηγητής, τονίζοντας ότι «η πολιτική θεολογία μπορεί να αποτελέσει καύσιμη ύλη για την πυροδότηση ιδεολογικών φανατισμών, αλλά και εργαλείο κριτικής στην εξουσία. Ο κ. Βενιζέλος γνωρίζει καλά ότι το πεδίο είναι επίσης ναρκοθετημένο, κι επιλέγει με σύνεση τις ερμηνευτικές του κατευθύνσεις. Οι οποίες και συνίστανται στην υπεράσπιση μιας ερμηνείας του Συντάγματος και μιας συνταγματικής ηθικής που ερείδεται καταρχάς στον νομικό θετικισμό».
Παντελής Καλαϊτζίδης
Διευθυντής Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της European Academy of Religion, ο κ. Καλαϊτζίδης δεν δίστασε να εισέλθει σε διακεκαυμένη ζώνη: αυτή που εσωκλείει τα όρια παρέμβασης της Εκκλησίας στη δημόσια σφαίρα.
«Το πλήρωμα, ο λαός της Εκκλησίας, δεν είναι δυνατό να ταυτίζεται με τον πληθυσμό μιας πόλεως ή ενός τόπου», εκτίμησε ο κ. Καλαϊτζίδης. «Για αυτό και θα πρέπει να αποφασίσει κάποτε η Εκκλησία ότι δεν μπορεί να απευθύνεται στους Έλληνες γενικώς, αλλά στους πιστούς. Ότι δεν μπορεί να την αφορά περισσότερο η πατριωτική συνείδηση των ανθρώπων από την εκκλησιολογική τους συνείδηση, ότι η εκκλησιολογική και ποιμαντική της αναφορά δεν είναι προς την εθνική, πατριωτική κοινότητα, αλλά προς την εσχατολογική, ευχαριστιακή και υπερεθνική κοινότητα των πιστών».
«Αντίθετα με αυτό που συχνά γράφεται», συμπλήρωσε σε άλλο σημείο ο κ. Καλαϊτζίδης, «η Εκκλησία και η Πολιτική δεν μοιράζονται, η πρώτη την πνευματική λεγόμενη σφαίρα της ζωής του ανθρώπου, και η δεύτερη την υλική – κοσμική. Η Εκκλησία, πιστή στη θεολογία της ενσάρκωσης, θέλει να μεταμορφώσει και να σώσει τον όλο άνθρωπο, την ανθρώπινη φύση και ιστορία, άρα και την πολιτική, κοινωνική, οικονομική ζωή. Υπάρχει εντούτοις ριζική διαφορά και διάκριση μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτικής, Εκκλησίας και Εξουσίας, Εκκλησίας και Κράτους. (…) Η Εκκλησία δεν μπορεί να προδώσει την αποστολή της μεταβαλλόμενη σε αρχή και εξουσία του αιώνος τούτου. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι το όραμα καθολικότητας που ενστερνίζεται η Εκκλησία είναι χαρισματικής τάξεως. Δεν αποσκοπεί στην κατά κόσμον επικράτηση και κυριαρχία. Ούτε στη θεσμική ανάδειξή της, ή την εκ μέρους της εποπτεία όλων των περιοχών της ζωής. Ούτε στην επιβολή του Νόμου του Θεού. Ή των χριστιανικών αξιών στη δημόσια ζωή. Αυτό είναι το αμετάκλητα ξεπερασμένο, μεσαιωνικό μοντέλο, κάθε απόπειρα επιβολής του είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη σε αποτυχία».
Ο ίδιος, εξαίροντας τη συμβολή Βενιζέλου, με το «υψηλής ακαδημαϊκής και πολιτικής πνοής έργο του, που προβληματίζει γόνιμα», εκτίμησε ότι «θέτει ενώπιον μας δημιουργικές προκλήσεις και καθιστά ευρύτερα γνωστή τη διαλογική ετοιμότητα της ορθόδοξης θεολογίας, και το αίτημα συνάντησης με τη νεωτερικότητα και τον πολιτικό φιλελευθερισμό».
Φίλιππος Σπυρόπουλος
«Υπάρχει συνταγματική ηθική;», διερωτήθηκε, παίρνοντας τη σκυτάλη, ο κ. Σπυρόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής στο ΕΚΠΑ. «Ναι», είναι η απάντηση του συγγραφέα», εκτίμησε. Κάνοντας μνεία, συγκριτικά, με σχετικό βιβλίο του Βασιλείου Σκουρή, πρώην Προέδρου του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο κ. Σπυρόπουλος κατέληξε ότι Βενιζέλος – Σκουρής συμφωνούν, «γιατί η σκέψη τους εκκινεί από την έννοια της ελευθερίας για να καταλήξει πάλι στην έννοια της ελευθερίας και της αυτονομίας του προσώπου». «Δίκαιο χωρίς ελευθερία δεν νοείται πλέον. Και επειδή η Ηθική, ήδη από τον Αριστοτέλη, κορυφώνεται στην πολιτική ως πράξη προς έτερον, η χρήση του όρου συνταγματική ηθική ή δικαιϊκή ηθική είναι απολύτως ορθή», σημείωσε ο Καθηγητής.
Κραδαίνοντας το βιβλίο Βενιζέλου, τόνισε χαρακτηριστικά: «Μικρόν κατά το δέμας, το λέω επειδή είναι ανθρώπινο το έργο, μέγα βιβλίο, μέγα κακόν, κατά τον Καλλίμαχο τον Αλεξανδρινό, και βιβλίο που το παίρνει ο καθένας. Εκπλήσσεται με τον τίτλο, αλλά ηρεμεί διαβάζοντάς το. (…) Αυτό νομίζω είχε στο μυαλό του ο συγγραφέας, αναφερόμενος στην ηθική, μιλώντας για την ανάγκη επαναϊδεολογικοποίησης της πολιτικής με γνώμονα και προμετωπίδα την ηθική, δηλαδή αξιολογική και ιδεολογική βάση του δημοκρατικού κράτους, με κοινωνικό πρόσωπο. (…) Γράφει ο κ. Βενιζέλος πράγματι υπάρχει μία συνταγματική ηθική, που είναι η ηθική της νεωτερικότητας, απαύγασμα της οποίας είναι το Σύνταγμα, με συνταγματικό κράτος δικαίου, ή φιλελεύθερη δημοκρατία. Αν ισχύει ο τονισμός στο «μία», δικαιώνεται και η κριτική που ασκεί ο συγγραφέας στην παλινδρομούσα συνταγματική ηθική, κυρίως διεθνώς, με τις μεταπτώσεις της νομολογίας επί κοινωνικών και ηθικών ζητημάτων.
«Πολιτική Θεολογία, όπως υποδηλώνει ο όρος, είναι η επίδραση της θεολογίας στην πολιτική, και αντίστροφα, η επίδραση της πολιτικής στη θεολογία. Από θεολογικής πλευράς, ο συγγραφεύς ορίζει την πολιτική θεολογία ως μαχητική ή μάχιμη που παρεμβαίνει και σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. (…) Από νομικής απόψεως, πολιτική θεολογία είναι η διείσδυση θεολογικών δογμάτων και εννοιών στη σύγχρονη πολιτειολογία. Ορθά τονίζεται ότι όλες οι κεντρικές έννοιες της σύγχρονης πολιτειολογίας είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες. Αυτά μας είπε, αυτά μας απέδειξε ο Καρλ Σμιτ. Ο κ. Βενιζέλος δις τον αποκαλεί διαβόητο».
»Στο βιβλίο του κ. Βενιζέλου θα δείτε να παρελαύνουν σπουδαίοι νομικοί, θεολόγοι, στοχαστές και φιλόσοφοι, και να εκτίθενται με ακρίβεια οι σκέψεις και οι ιδέες τους. Απολαύστε εν ηρεμία και εν δημιουργική μονώσει τη γραφή, τις έννοιες, τις συνθέσεις, νοηματικές και γλωσσικές. Απολαύστε τη λεκτική απόδοση της τελετουργίας της ταφής και της σύγχρονης ανάδειξης νέου Άγγλου βασιλέα, ως έξοχου παραδείγματος της διείσδυσης θεολογικών παραδόσεων στην πολιτειακή, πολιτική και νομική τάξη στο έθος και στην εθιμοτυπία. Αυτοπροσδιορίζεται ο κ. Βενιζέλος ως νομικός, αλλά σπούδασε και Φιλοσοφία και Θεολογία και Ιατρική. Διότι έχει όλα τα βιοηθικά μέσα το βιβλίο. Με κόπο, ζέση και υπομονή, αφοσιώνεται στη μαγεία των λέξεων, των ήχων και των νοημάτων τους».
Ευάγγελος Βενιζέλος
Αναγνωρίζοντας ότι το θέμα είναι «δύσκολο, πολυδαίδαλο, αντιφατικό», και προκειμένου να μην κουράσει περαιτέρω το κοινό, ο κ. Βενιζέλος επέλεξε να εστιάσει σε περιγραφές, για να συνδέσει εικόνες σύγχρονες και βιώματα σημερινά με την έννοια της Πολιτικής Θεολογίας. Αποκωδικοποίησε τελετές με διεθνή εμβέλεια, όπως την εξόδιο ακολουθία της βασίλισσας Ελισάβετ πριν από δυο χρόνια, την ενθρόνιση του νέου βασιλιά Καρόλου, αλλά και την ορκωμοσία του Ντόναλντ Τραμπ.
Με έμφαση στις δυο πρώτες, είπε αναλυτικά: «Είδαμε τις δυο κατεξοχήν βυζαντινές τελετές, τις τελετές που στην πολιτειακή πραγματικότητα της σύγχρονης Ευρώπης διατηρούνται ως κατάλοιπα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Είδαμε το διπλό σώμα της βασίλισσας να κηδεύεται, το corpus naturalis, το φθαρτό, και όταν απεκδύεται από τα σύμβολα της μοναρχίας, τα σύμβολα παραδίδονται στον πρωθιερέα του βασιλικού παρεκκλησίου, άρα παραδίδονται στα χέρια της Εκκλησίας της Αγγλίας. Το corpus naturalis πρέπει να μετατραπεί σε corpus mysticum, κατεβαίνει το φέρετρο στην κρύπτη, ακούγεται ο ήχος της γκάιντας, και στη θέση όπου ήταν το φέρετρο, πάει και στέκεται ο Κάρολος, ως νέος βασιλιάς, δίνοντας ένα άλλο corpus naturalis στο corpus mysticum της μοναρχίας, που είναι η προσωποποίηση του Κράτους.
Που μας παραπέμπει το corpus mysticum; Μας παραπέμπει στην ευχαριστηριακή θεολογία, δια της οποίας προσεγγίζουμε το νομικό πρόσωπο του Κράτους, το οποίο από ένα σημείο και μετά αποκτά χαρακτηριστικά δημοκρατικά, μέσα από την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού, ο οποίος εμπνέεται πάρα πολύ από το συνοδικό σύστημα διοίκησης της Εκκλησίας».
Ομολογώντας ότι έχει δει στο Netflix τη σειρά «The Crown», ο κ. Βενιζέλος αναφέρθηκε και στην τελετή ενθρόνισης της τότε νεαρής Ελισάβετ: «Είναι στην πραγματικότητα μία χειροθεσία απολύτως θρησκευτική, που τελείται μυστικά, όχι σε κοινή θέα, και περιλαμβάνει επάλειψη με μύρο, και μάλιστα Ορθόδοξης παρασκευής – άλλωστε υπό βυζαντινούς ύμνους τελέστηκε η πράξη του χρίσματος. Αυτό τι σημαίνει; Ότι η ίδια η νομιμοποιητική βάση του θεσμού είναι θρησκευτική. Άρα, παραπέμπουμε σε μια κοινή πορεία δανείων και αντιδανείων. Που συγκροτούν όχι τον χριστιανισμό ως θρησκεία, αλλά τον Christendom (σσ: τον χριστιανικό κόσμο), ως μια πολύ μεγάλη επικράτεια, την επικράτεια της Δύσης. Για να συγκροτηθεί αυτή η επικράτεια, πρέπει να συμπράξει το χριστιανικό δόγμα με τη νεωτερικότητα. Το Κράτος διαμορφώνεται από τον 11ο αιώνα και μετά, σταδιακά, αποκτώντας τις πλήρεις έννοιες του, και βασικά την έννοια της κυριαρχίας, μέσα από τους θρησκευτικούς πολέμους».
«Οι τρανσέξουαλ θα έχουν θέση στον Στρατό; Θα γυρίσουν οι αντιεμβολιαστές; Τι θα απογίνει με τις αμβλώσεις; Ισχύει το Διεθνές Δίκαιο; Υπάρχει κυριαρχία, κυρίαρχο κράτος; Μπορεί (ο Τραμπ) να πάρει τη Γροιλανδία; Μπορεί να ζητάει από τον Καναδά να γίνει η 51η Πολιτεία των ΗΠΑ; Μπορεί να αμφισβητεί το δικαίωμα των Παλαιστινίων να υπάρχουν στη Γάζα; Μπορεί να γίνει ο «κατέχων», στην Παύλεια (σσ: Αποστόλου Παύλου) ορολογία;».
«Αυτά τα δάνεια και αντιδάνεια βρίσκονται μέσα στα ιστορικά φαινόμενα και μέσα στις θεωρητικές έννοιες», συμπλήρωσε ο συγγραφέας. «Η Πολιτική εθολογία δεν βρίσκεται μόνο μέσα στην έννοια του κοινοβουλευτισμού ή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (συνεπαγωγή, που απορρέει από τη θεολογία του προσώπου), αλλά βρίσκεται μέσα στις καταστάσεις. Μέσα στο γεγονός ότι υπάρχει το κράτος».
«Και έρχομαι στις μέρες μας», πρόσθεσε, «δείχνοντας» τον Ντόναλντ Τραμπ. «Ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ, στις 20 Ιανουαρίου, ορκίστηκε για να αναλάβει τα καθήκοντά του. Ορκίσθηκε, μετείχε δηλαδή σε μία τελετή που διέπεται από μυστικισμό, μία δήλωση πίστης. Παρά τον κανόνα απόλυτης θρησκευτικής ουδετερότητας του κράτους που υπάρχει στο Αμερικανικό Σύνταγμα. Ορκίσθηκε ως Χριστιανός, και επί της Βίβλου. Ενώπιον του Προέδρου του Ανωτάτου Δικαστηρίου, αλλά επί της Βίβλου. Προτεστάντης. Και την επόμενη μέρα το πρωί, πηγαίνουν όλοι στη δοξολογία στον Καθεδρικό ναό, τον διαδογματικό, της Ουάσιγκτον. Κι εκεί είναι αναγκασμένος να ακούσει την Επίσκοπο, να τον καταγγέλλει για τις βασικές εξαγγελίες του, όπως αυτή που αφορά την απέλαση των μεταναστών. Τι σημαίνει σύγχρονη Πολιτική Θεολογία… Και αντιδικεί με τον Πρόεδρο. Πανίσχυρος, μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του. Και στον άμβωνα είναι μια γυναίκα Επίσκοπος, εκπροσωπώντας την Αγγλικανική Εκκλησία, στην πραγματικότητα την Εκκλησία της μητέρας πατρίδας, από την οποία οι ΗΠΑ έχουν αποσχιστεί. Κι αυτή, τού επισημαίνει την ανάγκη να τηρήσει το Σύνταγμα και τη συνταγματική ηθική της νεωτερικότητας. Τους κανόνες, που απορρέουν από το κεκτημένο της συνταγματικής νεωτερικότητας. Την κάλεσε να του ζητήσει συγγνώμη, αλλά η Επίσκοπος δεν του ζήτησε συγγνώμη. Αυτή είναι η σύγχρονη εκδοχή της Πολιτικής Θεολογίας και της Συνταγματικής Ηθικής. Σε αυτή τη σκηνή, αποτυπώνεται όλος ο προβληματισμός. Όλα όσα συζητάμε τις τελευταίες ημέρες είναι Πολιτική Θεολογία και Συνταγματική Ηθική.
Οι τρανσέξουαλ θα έχουν θέση στον Στρατό; Θα γυρίσουν οι αντιεμβολιαστές; Τι θα απογίνει με τις αμβλώσεις; Ισχύει το Διεθνές Δίκαιο; Υπάρχει κυριαρχία, κυρίαρχο κράτος; Μπορεί (ο Τραμπ) να πάρει τη Γροιλανδία; Μπορεί να ζητάει από τον Καναδά να γίνει η 51η Πολιτεία των ΗΠΑ; Μπορεί να αμφισβητεί το δικαίωμα των Παλαιστινίων να υπάρχουν στη Γάζα; Μπορεί να γίνει ο «κατέχων», στην Παύλεια (σσ: Αποστόλου Παύλου) ορολογία;».
Ο πρώην Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης έδωσε «θρησκευτικό» πρόσημο και σε μια άλλη αποτίμηση για τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και τη Γαλλία. «Στην αλληλουχία των Προέδρων των ΗΠΑ, μόνο δυο είναι Καθολικοί. Ο Κένεντι και ο Μπάιντεν. (…) Στα αποτελέσματα των Γαλλικών εκλογών, της τελευταίας 30ετίας, θα δείτε ότι πάρα πολύ συχνά οι ηττημένοι είναι Ουγενότοι (Γάλλοι Προτεστάντες, Καλβινιστές)».
