H τροποποίηση που έλαβε χώρα στον Κανονισμό του Κοινοβουλίου, μόλις πριν από λίγες ημέρες, ως προς τη σύνθεση της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής, θεωρείται κομβική, καθώς αλλάζει τους συσχετισμούς στους κόλπους της. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Θανάσης Ξηρός αναλύει και σχολιάζει στο ΝΒ Daily την αλλαγή στο διακομματικό αυτό συλλογικό όργανο, που σαφώς θα επηρεάσει κοινοβουλευτικές διαδικασίες, ακόμη και επιλογές θεσμικών προσώπων. Η Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής έχει άλλωστε την αρμοδιότητα να επιλέγει, με ομοφωνία ή με πλειοψηφία των 3/5 των μελών της, τα μέλη των Ανεξάρτητων Αρχών που προβλέπονται από το Σύνταγμα, ενώ επίσης ασκεί την κοινοβουλευτική τους εποπτεία. Το άρθρο του έχει ως εξής:
1. Η κατοχύρωση σε διάταξη αυξημένης τυπικής ισχύος πέντε ανεξάρτητων αρχών κατά την τρίτη αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001 συνδυάστηκε με την ανάθεση της επιλογής των προσώπων που τις στελεχώνουν στη Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής και την επιδίωξη ομοφωνίας ή πάντως την ειδική πλειοψηφία των τεσσάρων πέμπτων (4/5) των μελών της (άρθρο 101Α παρ. 2 πρότ. 3 Συντ.). Στο συλλογικό όργανο μετέχουν, ex officio, όσοι κατέχουν τις ρητά προβλεπόμενες από τον Κανονισμό της Βουλής θέσεις στην οργανωτική της δομή (άρθρο 13 παρ. 1). Είναι, κατά σειρά, ο Πρόεδρός της και οι διατελέσαντες προκάτοχοί του, εφόσον έχουν εκλεγεί βουλευτές, οι Αντιπρόεδροι της, οι πρόεδροι των έξι (6) διαρκών επιτροπών ή εκείνοι της αντίστοιχης σύνθεσης κατά τη θερινή περίοδο, όποτε λειτουργεί Τμήμα Διακοπής των εργασιών, και μονίμων ειδικών επιτροπών, οι επικεφαλής των κοινοβουλευτικών ομάδων και ένας (1) ανεξάρτητος βουλευτής, όταν ο αριθμός τους ανέρχεται, τουλάχιστον, στους πέντε (5).
Η σύνθεση της Διάσκεψης των Προέδρων δεν είναι, εκ των προτέρων, γνωστή, αφού τον αριθμό των μελών της καθορίζει η εκφρασθείσα νωπή λαϊκή ετυμηγορία και η, δι’ αυτής, κατανομή των δυνάμεων στη Βουλή. Διατελέσαντες Πρόεδροί της εκλέγονται, συνήθως κατ’ εξαίρεση, βουλευτές και ουδέποτε είναι περισσότεροι του ενός. Εξάλλου, ο αριθμός των Αντιπροέδρων ποικίλει και συναρτάται, ευθέως, προς τις κοινοβουλευτικές ομάδες που αναγνωρίζονται ως τέτοιες από τον Κανονισμό. Ωστόσο, δεν αποκλείεται να μην πληρωθούν όλες οι θέσεις τους, αν οι προταθέντες δεν υπερψηφιστούν από την πλειοψηφία των βουλευτών. Συνεπώς, οι εκλέκτορες για την επιλογή των προσώπων που στελεχώνουν τις συνταγματικά κατοχυρωμένες ανεξάρτητες αρχές συγκεκριμενοποιούνται, όταν συγκληθεί η νέα Βουλής στην πρώτη μετά τις γενικές βουλευτικές εκλογές Τακτική της Σύνοδο και αναδείξει το προεδρείο της.
«Ο αριθμός των «μη φίλιων» δυνάμεων» στη Διάσκεψη των Προέδρων μειώνεται με τον αποκλεισμό μελών της, υποχρεωτικά από τις θέσεις που καταλαμβάνουν οι εκπρόσωποι της αντιπολίτευσης»
2. Η απαίτηση της ειδικής πλειοψηφίας των τεσσάρων πέμπτων (4/5) προϋποθέτει ευρύτατες συναινέσεις και τη σύμπραξη περισσότερων κοινοβουλευτικών ομάδων, περιλαμβανομένης, κατά κανόνα, εκείνης της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Η επίτευξή της είναι, γενικά, εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα και υπό τις επικρατούσες τις δύο προηγούμενες δεκαετίες πολιτικές συνθήκες αποδείχθηκε, κατά κανόνα, αδύνατη. Γι’ αυτό, η πλειονότητα των συνταγματικά κατοχυρωμένων ανεξάρτητων αρχών συνέχιζαν να λειτουργούν με συνθέσεις των οποίων η θητεία είχε προ πολλού λήξει και την προσφυγή σε «νομολογιακές κατασκευές» που αναγνώριζαν, ερμηνευτικά, τη νομιμότητα των πράξεών τους. Όταν όμως και αυτή η θεώρηση θα τερματιστεί, οι πολιτικές δυνάμεις υποχρεώθηκαν, με εκατέρωθεν παραχωρήσεις, να συμπέσουν σε επιλογές κοινής αποδοχής.
Η συμπολίτευση και η αξιωματική αντιπολίτευση πρότειναν κατά την τέταρτη αναθεώρηση του Συντάγματος η ειδική πλειοψηφία επιλογής να μειωθεί στα τρία πέμπτα (3/5) των μελών της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής. Η διαμόρφωσή της απαιτούσε και πάλι συναινέσεις, τούτη όμως τη φορά μόνον ευρύτερες και δίχως να επιβάλλεται εξ ορισμού η σύμπραξη της δεύτερης σε αριθμό βουλευτών κοινοβουλευτικής ομάδας. Προκειμένου μάλιστα να διευκολυνθεί η επίτευξή της, η σύνθεση του συλλογικού οργάνου διευρύνθηκε, σημειακά, με «φίλιες δυνάμεις», του πρόεδρου της επιτροπής οικονομικών της Βουλής, τον Ιανουάριο του 2017, και της επιτροπής βιβλιοθήκης, τον Σεπτέμβριο του 2019. Η συμπλήρωση της θητείας των μελών δύο συνταγματικά κατοχυρωμένων αρχών τους πρώτους μήνες του 2023, η άρνηση μικρού πολιτικού κόμματος να εισφέρει τελικά τις δύο (2) κρίσιμες ψήφους του για να συγκεντρωθεί η ειδική πλειοψηφία και η προσφυγή στις προεξοφλημένες «δίδυμες εκλογές» μετέφεραν την εκκρεμότητα στη νέα Βουλή.
3. Στις γενικές βουλευτικές εκλογές της 24ης-25ης Ιουνίου 2023 αναδείχθηκε οκτακομματική Βουλή. Έτσι, η σύνθεση της Διάσκεψης των Προέδρων της αυξήθηκε, σε σύγκριση με εκείνη της διαλυθείσας εξακομματικής τον Απρίλιο του ίδιου έτους, κατά τέσσερα (4) μέλη. Εξάλλου, επικεφαλής κοινοβουλευτικής ομάδας είχε διατελέσει ήδη Πρόεδρος της Βουλής, μπορούσε όμως να είναι μέλος του συλλογικού οργάνου αποκλειστικά υπό τη μία από τις δύο ιδιότητές της. Υπό το νέο συσχετισμό, για την επίτευξη της ειδικής πλειοψηφίας των τριών πέμπτων (3/5) δεν θα αρκούσαν, λοιπόν, μόνον τα μέλη της, τα προερχόμενα από τη συμπολίτευση. Επιβάλλονταν η σύμπραξη και δυνάμεων από την αντιπολίτευση, προφανώς όχι την αξιωματική. Ο απαιτούμενος αριθμός τους θα προέκυπτε σε ευθεία συνάρτηση προς το συνολικό αριθμό των μελών της Διάσκεψης. Για την υπερψήφιση των επιλογών της η συμπολίτευση κινήθηκε σε δύο, συμπληρωματικές μεταξύ τους, κατευθύνσεις, τη μείωση των πιθανολογούμενων αρνητικών και την, κατά το επιθυμητό, αύξηση των βέβαιων θετικών ψήφων των μελών της. Προφανείς λόγοι, δεν επέτρεπαν πάντως η όποια πρωτοβουλία να εκδηλωθεί uno acto, αφού τούτο δεν ήταν ούτε σκόπιμο διαδικαστικά ούτε και εφικτό πολιτικά. Έτσι, ο κυβερνητικός σχεδιασμός εξελίχθηκε με προσεκτικά βήματα.
Ο αριθμός των «μη φίλιων» δυνάμεων» στη Διάσκεψη των Προέδρων μειώνεται με τον αποκλεισμό μελών της, υποχρεωτικά από τις θέσεις που καταλαμβάνουν οι εκπρόσωποι της αντιπολίτευσης. Προκρίθηκε, στην πράξη επιβλήθηκε, η μη εκλογή Αντιπροέδρων από ορισμένες κοινοβουλευτικές ομάδες. Δηλαδή, η επανάληψη της γνωστής και μάλιστα τρεις διαδοχικές φορές κατά την προηγούμενη δεκαετία στην περίπτωση του «Λαϊκού Συνδέσμου-Χρυσή Αυγή». Για τους «Σπαρτιάτες» ο αποκλεισμός από το προεδρείο υπήρξε, εν πολλοίς, αναμενόμενος, η ίδια ακριβώς αντιμετώπιση επιφυλάχθηκε, για αδιευκρίνιστους και τότε μη προφανείς λόγους, στους προταθέντες από το «Δημοκρατικό Πατριωτικό Κίνημα Νίκη» και την «Πλεύση Ελευθερίας-Ζ. Κωνσταντοπούλου». Την υποψηφιότητά τους αποδοκίμασαν, δηλώνοντας «παρών» στην ψηφοφορία, το σύνολο της συμπολίτευσης και ευάριθμοι βουλευτές των λοιπών πολιτικών χώρων.
Έτσι, οι «μη φίλιες δυνάμεις» στη Διάσκεψη των Προέδρων μειώθηκαν κατά τρία (3) μέλη. Η πρωτοβουλία δεν ήταν όμως και πάλι αρκετή, υπό τον επικρατούντα συσχετισμό δυνάμεων, προκειμένου να επιτευχθεί, με τη σύμπραξη μιας ακόμη κοινοβουλευτικής ομάδας, η ειδική πλειοψηφία των τριών πέμπτων (3/5). Τον υπολειπόμενο αριθμό μελών για τη συμπλήρωσή της θα μπορούσε να εισφέρει η συμμετοχή νέων μελών, προερχόμενων από τη συμπολίτευση. Με «φωτογραφική» τροποποίηση του Κανονισμού της Βουλής στις αρχές του περασμένου Σεπτεμβρίου προστέθηκε στη σύνθεση του συλλογικού οργάνου ο πρόεδρος της μόνιμης ειδικής επιτροπής έρευνας και τεχνολογίας (Α΄ 148). Όπως αναγράφηκε στην αιτιολογική έκθεση της πρότασης, με την προσθήκη επιδιώκεται η ανάκτηση από τη συμπολίτευση της πλειοψηφίας, αφού μετά την κατανομή των τελευταίων εκλογών διέθετε δέκα τρεις (13) εκπροσώπους όσους ακριβώς και η αντιπολίτευση.
4. Η ανάγκη, αν πράγματι υφίστατο, ήταν πάντως συγκυριακή. Ανομολόγητος, αλλά στην ουσία ο πραγματικός, σκοπός της πρωτοβουλίας, υπήρξε ο έλεγχος της διαδικασίας επιλογής των προσώπων που στελεχώνουν τις συνταγματικά κατοχυρωμένες ανεξάρτητες αρχές. Τούτο θα αποδειχθεί λίγες ημέρες αργότερα. Ο Πρόεδρος της Βουλής συγκάλεσε τη Διάσκεψη των Προέδρων της την 28η Σεπτεμβρίου 2023 για να αναδείξει τη νέα σύνθεση του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης και να συμπληρώσει εκείνη της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών. Στη συνεδρίαση τους προτεινόμενους υπερψήφισαν τα δέκα έξι (16) μέλη της, οι προερχόμενοι από τη Νέα Δημοκρατία και την «Ελληνική Λύση-Κυριάκος Βελόπουλος», τους καταψήφισαν οκτώ (8) και δύο (2), οι εκπρόσωποι του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, «δήλωσαν παρών».
Η ειδική πλειοψηφία των τριών πέμπτων (3/5) αντιστοιχούσε στον αριθμό δέκα έξι και δύο δέκατα (16,2). Η αντιπολίτευση πρόβαλε ότι για την επιλογή απαιτούνταν δέκα επτά (17) θετικές ψήφοι. Αντιθέτως, ο Πρόεδρος της Βουλής αντέτεινε ότι αρκούσαν οι δέκα έξι (16), στρογγυλοποιώντας προς τα κάτω το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας. Προς τούτο, επικαλέστηκε την πρόβλεψη της παρ. 1 του άρθρου 74 του Κανονισμού. Σύμφωνα με αυτήν, «όπου το Σύνταγμα ή ο Κανονισμός ορίζουν ποσοστό βουλευτών. . .για τη λήψη απόφασης. . .,το ποσοστό αυτό υπολογίζεται με βάση το συνολικό αριθμό των βουλευτών της Ολομέλειας ή του Τμήματος διακοπής των εργασιών της Βουλής και παραλείπεται το κλάσμα, με την επιφύλαξη αντίθετης διάταξης του Συντάγματος ή του Κανονισμού». Πρόκειται για κανόνα, ενταγμένο συστηματικά στην ενότητα (του Κανονισμού) που καταλαμβάνει τις ψηφοφορίες στην Ολομέλεια της Βουλής ή, όταν λειτουργούν, στα Τμήματα διακοπής των εργασιών της.
Ακόμη και αν η ισχύς του μπορούσε να επεκταθεί, ερμηνευτικά, και σε άλλους σχηματισμούς της Βουλής, είναι, τουλάχιστον, αμφίβολη η υπαγωγή στο ρυθμιστικό του πεδίο και της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής. Η ταχύτητα με την οποία εξελίχθηκε η διαδικασία, ολοκληρώθηκε αυθημερόν και σε λίγες ώρες, δεν κατέλειπε πάντως χρονικό περιθώριο για να ζητηθεί γνωμοδότηση από το Επιστημονικό Συμβούλιο. Οι αποφάσεις τοποθέτησης όσων επελέγησαν υπογράφηκαν από τον Υφυπουργό στον Πρωθυπουργό για το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (ΥΟΔΔ 1037 και 1038) και από τον Υπουργό Δικαιοσύνης για την Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΥΟΔΔ 1039), δημοσιεύθηκαν δε τις πρώτες πρωινές ώρες της 29ης Σεπτεμβρίου 2023.
5. Οι επιλογές της Διάσκεψης των Προέδρων σηματοδότησαν την επιτυχή ολοκλήρωση του, προσεκτικά επεξεργασμένου στα διακριτικά βήματά του, κυβερνητικού σχεδιασμού. Η επικράτησή του διαμόρφωνε ένα ασφαλές προηγούμενο και για τις μελλοντικές επιδιώξεις της συμπολίτευσης, τουλάχιστον, στη θητεύουσα Βουλή. Εφόσον ο συσχετισμός δυνάμεων στις τάξεις της παρέμενε αμετάβλητος, θα ακολουθούνταν, κατά πάσα βεβαιότητα, για την επιλογή του Προέδρου και μελών της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα ή του Συνηγόρου του Πολίτη, η θητεία των οποίων έχει ήδη λήξει. Οι πιθανολογούμενες, με την ίδια ή/και μεγαλύτερη ένταση, αντιδράσεις της αντιπολίτευσης δεν θα αρκούσαν για να εμποδίσουν την εκδήλωση σχετικής πρωτοβουλίας. Ωστόσο, σύντομα τα δεδομένα θα ανατραπούν από αιφνίδιες πολιτικές εξελίξεις.
«Οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης στη θητεύουσα Βουλή δεν συμπληρώνουν πάντως τον απαιτούμενο αριθμό βουλευτών για να καταθέσουν, αυτοτελώς, πρόταση αναθεώρησης. Μπορούν όμως να συνεργαστούν προς αυτήν την κατεύθυνση».
Η εκλογή του νέου αρχηγού του «Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία» μετέβαλε τις δυνάμεις του στη Βουλή. Δύο (2) βουλευτές διαγράφηκαν, λίγο πριν ανεξαρτητοποιηθούν, την 13η Νοεμβρίου και εννέα (9) αποχώρησαν, ανεξαρτητοποιούμενοι, την 23η Νοεμβρίου 2023. Επιβεβαιώνοντας τα δημοσιεύματα στον ημερήσιο και εβδομαδιαίο Τύπο, και οι ένδεκα (11) ανακοίνωσαν τη συμπόρευσή τους την 4η Δεκεμβρίου σε φορέα υπό το όνομα «Νέα Αριστερά». Ο αριθμός τους επέτρεψε την επομένη να γνωστοποιήσουν στον Πρόεδρο της Βουλής τη συγκρότηση κοινοβουλευτικής ομάδας, της ένατης στη θητεύουσα σύνθεσή της. Ο νέος σχηματισμός δικαιούται, κατά την ορθότερη άποψη και παρά τη σιωπή του Κανονισμού, τη θέση Αντιπροέδρου και ο πρόεδρος του συμμετέχει, ex officio, ως μέλος στη Διάσκεψη των Προέδρων.
6. Ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι η σιωπή του Κανονισμού της Βουλής δεν επιτρέπει την εκπροσώπηση της νέας κοινοβουλευτικής ομάδας στο προεδρείο, η θητεύουσα Διάσκεψη των Προέδρων απαρτίζεται, πλέον, από είκοσι οκτώ (28) μέλη, κατανεμημένα ανά δέκα τέσσερα (14) στη συμπολίτευση και στην αντιπολίτευση. Η εξέλιξη, όπως ορθά είχε πιθανολογηθεί, κατάστησε αναγκαία την, εκ νέου, προσθήκη «φίλιων δυνάμεων» στη σύνθεση του συλλογικού οργάνου, προερχόμενων και τούτη τη φορά από μία ακόμη αναξιοποίητη μόνιμη ειδική επιτροπή. Ο δηλωμένος σκοπός της πρωτοβουλίας, όποτε εκδηλωνόταν, θα ήταν ο ίδιος ακριβώς με εκείνον της τροποποίησης του Κανονισμού τον παρελθόντα Σεπτέμβριο. Δηλαδή, η αποκατάσταση της πλειοψηφίας των εκπροσώπων της συμπολίτευσης.
Η σχετική πρωτοβουλία ήταν, λοιπόν, αναμενόμενη και η εκδήλωσή της δεν θα αργήσει. Στις αρχές του μήνα, σε μια περίοδο που τα φώτα της δημοσιότητας μονοπωλούσε επικοινωνιακά το νομοσχέδιο για το γάμο των ομόφυλων ζευγαριών, ο Πρόεδρος της Βουλής πρότεινε η σύνθεση της Διάσκεψης των Προέδρων της να αυξηθεί κατά ένα (1) μέλος με τη συμμετοχή του προέδρου της ειδικής μόνιμης επιτροπής περιφερειών (Α΄ 22). Σε αντίθεση με όσα παρατηρήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2023, το σύνολο της αντιπολίτευσης θα καταψηφίσει την πρόταση, δίχως όμως να εμποδίσει την αποδοχή της. Έτσι, η συμπολίτευση ανέκτησε την πλειοψηφία και εκπροσωπείται στο συλλογικό όργανο από δέκα πέντε (15) μέλη. Απορία προκαλεί πάντως η παράλειψη της «Νέας Αριστεράς» να αξιώσει, με την εισαγωγή ρητού ορισμού, την εκπροσώπησή της στο προεδρείο της Βουλής και, δι’ αυτής, στη Διάσκεψη των Προέδρων της. Υπό το νέο συσχετισμό δυνάμεων, για την επίτευξη της ειδικής πλειοψηφίας των τριών πέμπτων (3/5), προκειμένου να επιλεγούν τα μέλη των συνταγματικά κατοχυρωμένων ανεξάρτητων αρχών, θα αρκούν και πάλι η συμπόρευση μιας κοινοβουλευτικής ομάδας της αντιπολίτευσης, ενδεχομένως η δοκιμασμένη με επιτυχία της «Ελληνικής Λύση-Κυριάκος Βελόπουλος», και προσφυγή στην κατασκευή της «προς τα κάτω στρογγυλοποίησης». Στην τελευταία αναφέρθηκε αναλυτικά ο Πρόεδρος της Βουλής κατά τη συζήτηση της πρότασής του στην Ολομέλεια την 12η Φεβρουαρίου 2024.
7. Ο κυβερνητικός σχεδιασμός και όσες πρωτοβουλίες αναλήφθηκαν για την εκτέλεσή του ανέσυρε στην επιφάνεια ένα ζήτημα που πρέπει να απασχολήσει την επόμενη αναθεώρηση του Συντάγματος. Η στελέχωση των συνταγματικά κατοχυρωμένων ανεξάρτητων αρχών δεν είναι ορθό ούτε και σκόπιμο να αφήνεται στην αποκλειστική αρμοδιότητα ενός μη κατοχυρωμένου με διάταξη αυξημένης τυπικής ισχύος συλλογικού οργάνου, όταν μάλιστα δεν διαθέτει γνωστή εκ των προτέρων και σταθερή σύνθεση. Ο αριθμός των μελών της Διάσκεψης των Προέδρων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μεταβάλλεται κάθε φορά και συναρτάται ευθέως με το εκλογικό αποτέλεσμα. Εκτός αυτού, η απόφασή της δεν λαμβάνεται μετά το 2001 με επιδίωξη ομοφωνίας ή, έστω, με ευρύτατες συναινέσεις. Οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης στη θητεύουσα Βουλή δεν συμπληρώνουν πάντως τον απαιτούμενο αριθμό βουλευτών για να καταθέσουν, αυτοτελώς, πρόταση αναθεώρησης. Μπορούν όμως να συνεργαστούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Αναμένουμε να το πράξουν!
* Ο κ. Θανάσης Γ. Ξηρός είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου ΑΣΕΙ-ΣΣΕ