Όταν ακούμε τις λέξεις «φυλακή» και «διαχείριση κρίσεων», συνήθως μας έρχονται στο νου εικόνες βίαιης συμπεριφοράς κρατουμένων που εκδηλώνεται με στάση, εξέγερση κλπ. και χρήζει καταστολής.
Ωστόσο, αν ρωτήσετε έναν σοφρωνιστικό υπάλληλο, ιδίως με αρκετά χρόνια προϋπηρεσίας στη φυλακή, για το τι μπορεί να αποτελέσει «κρίση» ή «εν δυνάμει κρίση» στο περιβάλλον εγκλεισμού, μάλλον θα σας απαντήσει ότι «κρίση» μπορεί να είναι οποιοδήποτε μη προγραμματισμένο περιστατικό που διαταράσσει τη συνηθισμένη ροή των πραγμάτων και μπορεί να έχει αρνητικό ή / και απειλητικό αποτέλεσμα για το ίδρυμα και το ανθρώπινο δυναμικό του.
Πράγματι, η έννοια της «κρίσης» σε μια φυλακή, όπως άλλωστε και στον υπόλοιπο κόσμο, δεν είναι μονοδιάστατη, αλλά πολυδιάστατη και δεν περιορίζεται αποκλειστικά σε γεγονότα μεγάλης κλίμακας. Ως εκ τούτου, η καταστολή (ακόμα και χωρίς χρήση βίας) είναι μόνο ένας από τους τρόπους διαχείρισης και σίγουρα όχι ο μοναδικός.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Συνήθως μια κρίση δεν προβάλλει απρόβλεπτα και από το πουθενά. Ξεκινάει από επιμέρους περιστατικά που ενίοτε κλιμακώνονται σε κάτι πολύ μεγαλύτερο. Κι είναι αυτά τα μικρότερα επιμέρους περιστατικά που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των καταστάσεων που προκύπτουν εντός των τοίχων μιας φυλακής και που, με κάποιο τρόπο, πρέπει να αντιμετωπίζονται ώστε να μην οδηγηθούν σε κλιμάκωση.
Με ποιον όμως τρόπο γίνεται αυτή η διαχείριση; Στην ερώτηση αυτή, οι πιο έμπειροι συνήθως σοφρωνιστικοί υπάλληλοι, δίνουν την ίδια απάντηση: «διαχειριζόμαστε τις κρίσεις στην καθημερινότητα με διάλογο και ανθρώπινη επικοινωνία». Κι αυτό είναι πράγματι ένα από τα πολυτιμότερα εργαλεία που μπορεί να διαθέτει κανείς στην επαγγελματική του ζωή.
Μια από τις πλέον αποτελεσματικές μεθόδους πρόληψης, διαχείρισης και αποκλιμάκωσης κρίσεων είναι ο τρόπος με τον οποίο επιλέγουμε να επικοινωνούμε με τους άλλους
Όταν ένας άνθρωπος ξεσπάει σε έντονη συμπεριφορά, το πιο πιθανό είναι ότι με αυτό τον τρόπο εκφράζει τον πόνο, την απόγνωση, το θυμό του κλπ. για κάτι που του έχει συμβεί και δεν ανταποκρίνεται σε βασικές ανθρώπινες ανάγκες του. Κι όσο οι υπόλοιποι δεν τον ακούμε, τόσο θα συνεχίζει, ίσως και να κλιμακώνει, αυτό το ξέσπασμα μέχρι να τον ακούσουμε.
Μια από τις πλέον αποτελεσματικές μεθόδους πρόληψης, διαχείρισης και αποκλιμάκωσης κρίσεων είναι ο τρόπος με τον οποίο επιλέγουμε να επικοινωνούμε με τους άλλους. Για παρά πολλά χρόνια, στο περιβάλλον της φυλακής αυτές οι δεξιότητες αποτελούσαν απόρροια εμπειρικής γνώσης για τους περισσότερους και σοβαρό έλλειμα για τους νεότερους.
Οι μελέτες και οι έρευνες στον τομέα της νευροεπιστήμης έχουν πλέον αποδείξει ότι το πώς ακούμε τους άλλους, τι τους λέμε, πώς αποκρινόμαστε στα παράπονα ή τα αιτήματα τους, όλα αυτά παίζουν καθοριστικό ρόλο στην έκβαση μιας κατάστασης, ιδιαίτερα όταν αυτή χαρακτηρίζεται από ένταση. Και, ευτυχώς για εμάς, αυτές είναι πολύτιμες δεξιότητες που μαθαίνονται και μπορούν να καλλιεργούνται καθόλη τη διάρκεια της ζωής μας.
Στην Ελλάδα, την τελευταία δεκαετία προσφέρονται τέτοιου είδους εκπαιδεύσεις τόσο για κρατούμενους όσο και για προσωπικό φυλακών. Και τα τελευταία 2 χρόνια, η επικοινωνία, η διαπραγμάτευση και η διαμεσολάβηση αποτελούν μέρος (έστω και μικρό) της εισαγωγικής εκπαίδευσης των σωφρονιστικών υπαλλήλων.
Μέσα από σειρά βιωματικών ασκήσεων, συζήτησης πραγματικών περιστατικών και θεωρίας, κρατούμενοι και φύλακες δοκιμάζουν τις δεξιότητες τους, εμπλουτίζουν τις γνώσεις τους και μαθαίνουν πώς να διαχειρίζονται έντονες καταστάσεις, να διαπραγματεύονται, να βοηθούν τους άλλους να επιλύουν προβλήματα και συγκρούσεις και, τελικά, πώς να αποτρέπουν ή να κατασβήνουν μια κρίση. Όλοι ζητούν ακόμα περισσότερες ώρες σε αυτό το αντικείμενο.
Πράγματι, πέρα από και παρά τα όποια θεσμικά και συστημικά εμπόδια, όσα πολλά κι αν είναι, η επικοινωνία σε ανθρώπινο επίπεδο έχει τη δύναμη να καταλαγιάσει ή να οξύνει μια κατάσταση, ακριβώς επειδή σε αυτή εμπλέκονται άνθρωποι με όλη την ευαλωτότητα που τους διακρίνει.
Η ενίσχυση, λοιπόν, αυτών των δεξιοτήτων επικοινωνίας και διαχείρισης κρίσεων, θα ήταν ευχής έργο τόσο εντός όσο και εκτός των τειχών μιας φυλακής. Μαζί και η ελπίδα ότι τόσο οι άνθρωποι όσο και οι θεσμοί μπορούν να αντιληφθούν τη δυσκολία, τη δύναμη και τελικά την τεράστια σημασία που έχει όλο αυτό για τη ζωή και την ευημερία όλων μας.
* Η κ. Δήμητρα Γαβριήλ είναι Διαμεσολαβήτρια, Διευθύντρια προγραμμάτων του Οργανισμού Pρison of Peace στην Ευρώπη, Εισηγήτρια στη Σχολή Εισαγωγικής Εκπαίδευσης Σωφρονιστικών Υπαλλήλων (ενότητα διαχείρισης κρίσεων).