«Τι έστιν αλήθεια;» είναι το ερώτημα που θέτει ο Πόντιος Πιλάτος, ο έπαρχος της Ιουδαίας, στον Ιησού και ακολουθεί η σιωπή του Ναζωραίου.
Το ζήτημα της αλήθειας είναι από τα καίρια και ουσιώδη για την ύπαρξή μας. Αυτό το ζήτημα έχει απασχολήσει πολλούς φιλοσόφους (veritas est adaequatiο intellectus et rei (αλήθεια είναι η συμφωνία της νοήσεως προς τα πράγματα) από τους αρχαίους ακόμη χρόνους, που δείχνει το καθολικό ενδιαφέρον όλων των ανθρώπων.
Βασικό και απαραίτητο γνώρισμα της αλήθειας είναι το γεγονός ότι είναι μία. Η εποχή της μετα-αλήθειας (post-truth) είναι η πορεία για τη χειραγώγηση του σύγχρονου ανθρώπου. Εδώ και αρκετά χρόνια βιώνουμε μια σταδιακή μετάβαση από τα επιστημονικά δεδομένα και το ορθολογικό λόγο, σε συμπεριφορές που βασίζονται σε συναισθήματα, θεωρίες συνωμοσίας ή ψευδοεπιστήμες. Το 2016, οι εκδόσεις που βγάζουν το διάσημο Λεξικό της Οξφόρδης ανακήρυξαν τη «μετα-αλήθεια» (post-truth) ως διεθνή λέξη της χρονιάς. Είναι «ένας όρος που χαρακτηρίζει συνθήκες στις οποίες τα αντικειμενικά γεγονότα επηρεάζουν λιγότερο την κοινή γνώμη απ’ ότι η έκκληση στο συναίσθημα», γράφει το Λεξικό της Οξφόρδης που αναδεικνύει τον όρο «post-truth» ως Λέξη της χρονιάς το 2016. «Θα μπορούσε να αναδειχθεί σε μία από τις καθοριστικές έννοιες για την εποχή μας», σχολίασε ο Κάσπερ Γκράθουολ των Oxford Dictionaries.
«Το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης επιτελεί δύο συγκλίνουσες λειτουργείες, ως ατομικό δικαίωμα, αλλά ταυτόχρονα και πυλώνα στήριξης του δημοκρατικού πολιτεύματος»
Η μετα-αλήθεια αδιαφορεί για την Αλήθεια, την εχθρεύεται, και ομιλεί παρουσιάζοντας αυθαίρετα προσωπικές θέσεις ως αλήθειες. Δημιουργείται από επιχειρήματα, προξενεί το ενδιαφέρον, προκαλεί συγκίνηση, και εισχωρεί στο συναίσθημα. «Τα γεγονότα μετρούν λιγότερο από το συναίσθημα», όπως έδειξαν και η εκλογή Τραμπ το 2016, αλλά και το Brexit στη Μεγάλη Βρετανία. Υπάρχει ριζική μεταμόρφωση της αλήθειας, η έκπτωσή της σε συγκινησιακό αφήγημα. Έτσι πολλοί είναι έτοιμοι να αγνοήσουν τα γεγονότα (facts) και να δεχθούν ευχαρίστως τα ψέματα.
Παρά τις «περίεργες» συζητήσεις που πολλαπλασιάζονταν στα κοινωνικά δίκτυα ή τις παλαβές θεωρίες συνωμοσίας που ξεπηδούσαν συνήθως στις ΗΠΑ (π.χ. QAnon), το μέγεθος του προβλήματος έγινε πραγματικά αντιληπτό την εποχή της πανδημίας. Τα λεγόμενα fake news σχετίζονται στενά με την έννοια της μετα-αλήθειας.
Παράλληλα, τίθεται και το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης επιτελεί δύο συγκλίνουσες λειτουργείες, ως ατομικό δικαίωμα, αλλά ταυτόχρονα και πυλώνα στήριξης του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ο Τύπος θεωρείται θεματοφύλακας της έγκυρης και αξιόπιστης ενημέρωσης του κοινού για θέματα γενικού ενδιαφέροντος, και συνεπώς η ελευθεροτυπία θεωρείται θεμελιώδης για την άσκηση του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης σε μια δημοκρατική και πλουραλιστική κοινωνία.
Στην Υπόθεση Cengiz and Others v. Turkey, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) αναγνώρισε ότι το διαδίκτυο έγινε ένα από τα βασικά μέσα άσκησης του δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης μέσω της λήψης και της μετάδοσης πληροφοριών και ιδεών, παρέχοντας συγκεκριμένα εργαλεία που διευκολύνουν τη συμμετοχή σε δράσεις και συζητήσεις πολιτικού και γενικότερου περιεχομένου. Επίσης, η δυνατότητα έκφρασης των χρηστών μέσω περιεχομένου που «γεννούν» οι ίδιοι (user generated content) καθιστά το διαδίκτυο μια πλατφόρμα με πρωτοφανείς δυνατότητες άσκησης του δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης.
Οι κίνδυνοι που προκύπτουν μπορούν να καμφθούν, εν όψει της αρχής της σταθμίσεως. Στην με αρ. 1704/2018 απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας σημειώνεται ότι η απαγόρευση δημοσιοποίησης στοιχείων της ποινικής προδικασίας (άρθρο 11 παρ. 6 ΠΔ 77/2003) είναι δυνατό να καμφθεί, εν όψει της αρχής της σταθμίσεως, η οποία διέπει την εφαρμογή των διατάξεων του Κώδικα Δεοντολογίας ειδησεογραφικών εκπομπών (άρθρο δεύτερο ΠΔ 77/2003), σε όλως εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν, κατ’ εκτίμηση των συνθηκών, κρίνεται αφ’ ενός μεν ότι συντρέχουν λόγοι υπέρτερου δημοσίου συμφέροντος, οι οποίοι καθιστούν επιτρεπτή την ανακοίνωση των στοιχείων αυτών προς ενημέρωση του τηλεοπτικού κοινού επί ζητήματος ιδιαιτέρως αυξημένου γενικού ενδιαφέροντος, αφ’ ετέρου δε ότι με τη δημοσιοποίηση των στοιχείων αυτών δεν διακυβεύονται τα δικαιώματα του κατηγορουμένου και των λοιπών εμπλεκομένων προσώπων αλλά και το συμφέρον της αποτελεσματικής διεξαγωγής της δικαστικής έρευνας. Έτσι κρίθηκε ως νόμιμη η κύρωση της συστάσεως του ΕΣΡ εις βάρος τηλεοπτικού σταθμού διότι κατά τη μετάδοση δελτίων ειδήσεων προβλήθηκαν αυτούσια αποσπάσματα σε πρώτο πρόσωπο ενόρκων καταθέσεων μαρτύρων-βουλευτών πολιτικού κόμματος ενώπιον ανακριτικών αρχών.
Η επιστήμη, ως συνεχής εξερεύνηση της αλήθειας, γίνεται πλέον στόχος. Η εποχή μας κηρύχθηκε ως η εποχή της «μετα-αλήθειας». Οι ανθρωπιστικές σπουδές αμφισβητούνται, καθώς τις απόψεις πλέον αντικαθιστούν τα δεδομένα. Είναι, συνεπώς, σήμερα αναγκαίο περισσότερο από ποτέ να υπενθυμίσουμε τη θεμελιώδη σημασία αυτών των σπουδών ως απαραίτητο όπλο της ανθρωπότητας για την επιβίωσή της.
Καλώς ήλθατε στην εποχή της μετα-αλήθειας, τον τρόμο του ψεύδους.
* Ο κ. Αντώνης Αργυρός είναι Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω και πρώην υπηρεσιακός υπουργός Επικρατείας.