«Ίντερσεξ» είναι ένας διεθνής όρος ομπρέλα που χρησιμοποιείται για να περιγράψει το ευρύ φάσμα των φυσικών σωματικών παραλλαγών των χαρακτηριστικών φύλου. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να γεννηθεί με ΧΧΥ χρωμόσωμα αντί ΧΧ (θηλυκό) ή ΧΥ (αρσενικό). Παλαιότερα, χρησιμοποιούνταν ο όρος «ερμαφρόδιτος-η-ο» αλλά πλέον θεωρείται παθολογικοποιητικός και στιγματιστικός καθώς αποτυγχάνει να περιγράψει την ίντερσεξ φυσιολογία. Στα ελληνικά, πολλές φορές χρησιμοποιείται λανθασμένα ο όρος «μεσοφυλικός-ή-ό», ο οποίος δεν εκφράζει τα ίντερσεξ άτομα καθώς υπονοεί πως βρίσκονται στη «μέση των δύο φύλων». Ο όρος «ίντερσεξ» προτιμάται καθώς δεν μπερδεύει το ευρύ κοινό, το οποίο συχνά συγχέει λανθασμένα τα διεμφυλικά (τρανς) άτομα με τα διαφυλικά (ίντερσεξ) άτομα. Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί πως θέματα που αφορούν στην ίντερσεξ σωματικότητα σχετίζονται πρωτίστως με το βιολογικό φύλο και ο όρος που χρησιμοποιείται στα νομικά κείμενα είναι «χαρακτηριστικά φύλου».
Το στοιχείο ποινικοποίησης των συγκεκριμένων πράξεων καθώς και το γεγονός ότι στη Διεπιστημονική Επιτροπή υπάρχει και ένα μέλος-εκπρόσωπος της ίντερσεξ κοινωνίας πολιτών έχει οδηγήσει το Ελληνικό νομικό πλαίσιο να θεωρείται ως κορυφαία καλή πρακτική παγκοσμίως.
Όταν γεννιέται ένα ίντερσεξ βρέφος, συχνά οι γιατροί συμβουλεύουν τους γονείς να προβούν σε χειρουργικές και άλλες ιατρικές πράξεις και θεραπείες, ώστε να συμμορφώσουν (φαινομενικά) το σώμα του με τα τυπικά αρσενικά ή θηλυκά χαρακτηριστικά και να το εντάξουν στο θηλυκό/αρσενικό δίπολο. Τέτοιες πράξεις έχουν χαρακτηριστεί ως «βασανιστήρια» από τον ΟΗΕ, την ΕΕ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η πρώτη χώρα που απαγόρευσε τις επεμβάσεις στα ίντερσεξ βρέφη ήταν η Μάλτα το 2015 και ακολούθησαν η Πορτογαλία, η Γερμανία και η Ισλανδία. Στις 19.7.2022 η Ελλάδα έγινε η 5η χώρα παγκοσμίως και η 4η στην Ευρωπαϊκή Ένωση που απαγόρευσε τις επεμβάσεις «κανονικοποίησης» φύλου στα ίντερσεξ βρέφη και παιδιά με τα άρθρα 17 έως 20 του Ν 4958/2022. Τέτοιες ιατρικές πράξεις και θεραπείες μπορούν πλέον να πραγματοποιούνται μόνο σε ανήλικα ίντερσεξ άτομα που έχουν συμπληρώσει το 15ο έτος της ηλικίας τους και μόνο με την ελεύθερη και ενημερωμένη τους συναίνεση. Επιπλέον, προκειμένου να διενεργηθεί οποιαδήποτε μη αναγκαία για την υγεία ιατρική παρέμβαση θα πρέπει προηγουμένως να έχει δοθεί άδεια με απόφαση του οικείου Ειρηνοδικείου, κατόπιν χορήγησης γνωμοδότησης μίας Διεπιστημονικής Επιτροπής που θα αποτελείται από ειδικούς εμπειρογνώμονες σε τέτοιου είδους ζητήματα. Ο νόμος προβλέπει ποινή φυλάκισης τουλάχιστον 6 μηνών, απώλεια άδειας και χρηματική ποινή για ιατρούς που θα πραγματοποιούν επεμβάσεις σε ανήλικα ίντερσεξ άτομα χωρίς σχετική άδεια. Το στοιχείο ποινικοποίησης των συγκεκριμένων πράξεων καθώς και το γεγονός ότι στη Διεπιστημονική Επιτροπή υπάρχει και ένα μέλος-εκπρόσωπος της ίντερσεξ κοινωνίας πολιτών έχει οδηγήσει το Ελληνικό νομικό πλαίσιο να θεωρείται ως κορυφαία καλή πρακτική παγκοσμίως.
Σχετικά με την αναγνώριση φύλου των ίντερσεξ ατόμων, ο Ν 4958/2022 στο άρθρο 19 προβλέπει πως «Σε περίπτωση διενέργειας ιατρικών πράξεων ή θεραπειών του άρθρου 17, οι οποίες έχουν επιφέρει ασυμφωνία με το καταχωρισμένο φύλο του ανήλικου ίντερσεξ ατόμου, το καταχωρισμένο φύλο διορθώνεται από το αρμόδιο δικαστήριο». Ενώ δηλαδή απαγορεύει τις επεμβάσεις που οδηγούσαν στη συμμόρφωση των ίντερσεξ βρεφών και παιδιών με το θηλυκό ή το αρσενικό, δεν παρέχει ένα σαφές πλαίσιο που να καλύπτει την αναγνώριση φύλου των ίντερσεξ παιδιών τα οποία δεν έχουν υποστεί καμία πράξη ή θεραπεία και αυτοπροσδιορίζονται όπως ακριβώς γεννήθηκαν δηλαδή είτε ως ίντερσεξ είτε ως μη δυαδικά. Παράλληλα, η Εθνική Στρατηγική ΛΟΑΤΚΙ+ ορίζει για τα ίντερσεξ άτομα πως «κρίνεται σκόπιμη η διευκόλυνση στην αλλαγή του ληξιαρχικά καταχωρισμένου φύλου, στη βάση του αυτοπροσδιορισμού». Αυτό γιατί ο Ν 4491/2017 για τη νομική αναγνώριση φύλου μπορεί δυνητικά να χρησιμοποιηθεί από άτομα τα οποία δεν είναι τρανς αλλά αυτό δημιουργεί αρκετά κενά καθώς είναι σχεδιασμένος για να καλύπτει τις ανάγκες κυρίως των τρανς ατόμων. Το συγκεκριμένο νομικό κενό δεν υπάρχει σε καμία από τις χώρες που έχουν απαγορεύσει νομικά τις επεμβάσεις «κανονικοποίησης» φύλου στα ίντερσεξ άτομα αφού όλες διαθέτουν ένα σαφές νομικό πλαίσιο νομικής αναγνώρισης φύλου που δίνει πρόσβαση στο δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό των ίντερσεξ.
Στο δικαστικό σώμα, το πρώτο και μοναδικό επιµορφωτικό σεµινάριο δικαστικών λειτουργών για τα ίντερσεξ θέματα έγινε το 2022 ενώ δεν έχει πραγματοποιηθεί έως τώρα κανένα σεμινάριο για το δικηγορικό σώμα.
Όσον αφορά την εφαρμογή του Ν 4958/2022, δύο χρόνια μετά την ψήφισή του, η προβλεπόμενη Διεπιστημονική Επιτροπή δεν έχει συσταθεί, συνεπώς δεν υπάρχει κανένα στοιχείο σχετικά με περιπτώσεις που ενδεχομένως να έχουν προκύψει. Πέραν της Επιτροπής κρίνεται απαραίτητη και η δημιουργία εγκυκλίου ή κατευθυντηρίων που θα περιλαμβάνουν πληροφορίες σχετικά με τον νόμο καθώς οι νομικές εξελίξεις σχετικά με τα ίντερσεξ θέματα είναι πολύ πρόσφατες και η απουσία ενημέρωσης οδηγεί επίσης στη μη αποτελεσματική εφαρμογή του νόμου. Αυτό το πρόβλημα έχει παρατηρηθεί και σε άλλες χώρες με ανάλογους νόμους όπως η Μάλτα, όπου εάν και ήταν η πρώτη χώρα που νομοθέτησε για την προστασία των ίντερσεξ δικαιωμάτων, οι παραβιάσεις συνεχίζονται έως και σήμερα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι πέραν του Ν 4958/2022, από το 2016 έως και το 2019 έγιναν αρκετές τροποποιήσεις µε στόχο να προστεθούν τα «χαρακτηριστικά φύλου» σε διάφορους νόµους και να προστατευθούν τα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων. Ωστόσο, πέραν από την έλλειψη μηχανισμών παρακολούθησης όλων αυτών των νόμων, παραµένει αµφίβολο αν και κατά πόσο τα άτοµα που εργάζονται στα νομικά επαγγέλματα γνωρίζουν έστω και τον όρο «χαρακτηριστικά φύλου». Στις νομικές σχολές έως και σήμερα οι σπουδές φύλου με έμφαση στα ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα δεν έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα σπουδών καθώς δίνεται προτεραιότητα σε μαθήματα που υιοθετούν μία θετικιστική σκοπιά απορρίπτοντας οτιδήποτε διεπιστημονικό. Στο δικαστικό σώμα, το πρώτο και μοναδικό επιµορφωτικό σεµινάριο δικαστικών λειτουργών για τα ίντερσεξ θέματα έγινε το 2022 ενώ δεν έχει πραγματοποιηθεί έως τώρα κανένα σεμινάριο για το δικηγορικό σώμα. Αυτή η έντονη άγνοια δεν παρεμποδίζει μόνο την εφαρμογή του νόμου αλλά έχει και ως αποτέλεσμα τη δημοσίευση νομικών κειμένων που χρησιμοποιούν λανθασμένη ορολογία και πληροφορίες (π.χ. συχνά τα ίντερσεξ θέματα συγχέονται με τα τρανς) και με τη σειρά τους τα συγκεκριμένα κείμενα αναπαράγονται σε διπλωματικές εργασίες, άρθρα και βιβλιογραφία εντείνοντας την υπάρχουσα σύγχυση. Εν κατακλείδι, ο νόμος για την προστασία της σωματικής ακεραιότητας των ίντερσεξ ατόμων στην Ελλάδα μπορεί να εξακολουθεί να θεωρείται ως μία από τις καλύτερες πρακτικές παγκοσμίως, άραγε όντως είναι;
* H κ. Νικολέττα Πικραμένου είναι διδάκτωρ νομικής, ερευνήτρια (senior) στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, νομικός και μέλος της Ελληνικής Κοινότητας Ίντερσεξ και εμπειρογνώμονας στο Συμβούλιο της Ευρώπης για τα ίντερσεξ δικαιώματα.