Πριν λίγες ημέρες ανακοινώθηκε στα ΜΜΕ ότι οι New York Times προσέφυγαν δικαστικά εναντίον της OpenAI και της Microsoft για παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων, ανοίγοντας ένα νέο μέτωπο στη νομική διαμάχη για τη μη εξουσιοδοτημένη χρήση του περιεχομένου της εμβληματικής εφημερίδας. Συγκεκριμένα η διένεξη αφορά την χωρίς άδεια τροφοδότησης της εφαρμογής ChatGPT με προστατευόμενα έργα που δημοσιεύονται στους ΝΥΤ. Αλλά οι ΝΥΤ δεν είναι οι μόνοι που διαμαρτύρονται· ήδη αρκετοί συγγραφείς στις ΗΠΑ, ανάμεσά τους οι βραβευμένοι με Pulitzer Taylor Branch, Stacey Schiff και Kai Bird.
Το ChatGPT είναι μια εφαρμογή που μπορεί να δημιουργήσει κείμενα κάθε είδους (άρθρα, δοκίμια, μελέτες, ακόμη και ποιήματα) σύμφωνα με τις εντολές που λαμβάνει από τον χρήστη, καθώς διαθέτει ένα τεράστιο όγκο δεδομένων (big data), από απλές πληροφορίες έως προστατευόμενα πνευματικά έργα, τα οποία έχει εκπαιδευτεί να συντάσσει σε προτάσεις με νόημα μέσω υπολογιστικών τεχνικών της Δημιουργικής Τεχνητής Νοημοσύνης. Η τροφοδότηση του ChatGPT -και όλων των ομοειδών εφαρμογών- με δεδομένα γίνεται μέσω της εξόρυξης μεγάλου όγκου δεδομένων (Text & Data Mining) από διαθέσιμες πηγές στο διαδίκτυο με την χρήση αλγορίθμων ανάλυσης, ομαδοποίησης και κατηγοριοποίησης.
Από την άποψη του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, η διαδικασία εξόρυξης κειμένων και δεδομένων, όταν αφορά προστατευόμενα από την πνευματική ιδιοκτησία έργα, προϋποθέτει τη νόμιμη πρόσβαση στο προστατευόμενο περιεχόμενο και συντελείται με την -έστω και προσωρινή- αναπαραγωγή και επεξεργασία των έργων (πράξεις για τις οποίες απαιτείται άδεια από τους δικαιούχους), ώστε ο κατάλληλος αλγόριθμος να εξεύρει, συλλέξει και εξάγει από αυτά τις αιτούμενες πληροφορίες, δεδομένα και πρότυπα. Από την πλευρά της, η OpenAI υποστηρίζει ότι το επίμαχο υλικό είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο και επομένως η χρήση του δεν είναι παράνομη. Όμως, ακόμα κι αν κάποιος έχει νόμιμη πρόσβαση σε προστατευόμενο υλικό για προσωπική απόλαυση ή επιστημονική μελέτη, δεν σημαίνει ότι έχει και δικαίωμα αναπαραγωγής και διασκευής του. Επίσης ενδέχεται το προστατευόμενο υλικό να είναι περιορισμένο με τεχνολογικά μέτρα προστασίας (π.χ. ψηφιακές κλειδαριές) ή να απαγορεύεται ρητά η χωρίς άδεια χρήση του για εξόρυξη μέσω των όρων χρήσης του ιστότοπου στον οποίο αναρτάται.
Η θεωρία της fair use επιτρέπει την χρήση προστατευόμενου έργου χωρίς άδεια του δημιουργού, εφόσον χρησιμοποιείται περιορισμένο μη ουσιώδες τμήμα του προστατευόμενου έργου για μη εμπορικό σκοπό και η χρήση του δεν μειώνει την οικονομική εκμετάλλευση του δάνειου έργου
Το ερώτημα που τίθεται στην προκειμένη περίπτωση είναι εάν η συγκεκριμένη χωρίς άδεια χρήση -εξόρυξη- του προστατευόμενου περιεχομένου των ΝΥΤ, θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ως εξαίρεση σύμφωνα με τη θεωρία της θεμιτής χρήσης (fair use), η οποία στο δίκαιο των ΗΠΑ συνιστά έναν γενικό περιορισμό του περιουσιακού δικαιώματος του δημιουργού. Η θεωρία της fair use επιτρέπει την χρήση προστατευόμενου έργου χωρίς άδεια του δημιουργού, εφόσον χρησιμοποιείται περιορισμένο μη ουσιώδες τμήμα του προστατευόμενου έργου για μη εμπορικό σκοπό και η χρήση του δεν μειώνει την οικονομική εκμετάλλευση του δάνειου έργου, παρέχοντας στον δικαστή τη δυνατότητα ad hoc στάθμισης σε κάθε υπόθεση μεταξύ των συμφερόντων του δημιουργού και αυτών του κοινού. Περαιτέρω, η νομολογία έχει διαμορφώσει την έννοια της θεμιτής χρήσης απαιτώντας η νέα χρήση του δάνειου έργου να γίνεται με τρόπο και σκοπό διαφορετικό από την αρχική (μετασχηματική χρήση).
Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με την πρόσφατη νομολογία των δικαστηρίων των ΗΠΑ, έχει κριθεί ότι η χωρίς άδεια χρήση προστατευόμενου υλικού για τη δημιουργία βάσεων δεδομένων ή μηχανών αναζήτησης δύναται να εμπίπτει στην εξαίρεση της θεμιτής χρήσης, εάν το τελικό αποτέλεσμα παρουσιάζει ιδιαίτερα μετασχηματιστικό χαρακτήρα, δηλαδή διαφοροποιείται αισθητά από τα αρχικά προστατευόμενα έργα που χρησιμοποιούνται. Έτσι κρίθηκε θεμιτή η λειτουργία του λογισμικού Turnitin που αντιπαραβάλει κείμενα αναρτημένα στο διαδίκτυο από πλήθος βάσεων δεδομένων χωρίς την άδεια των δημιουργών τους, προκειμένου να ανιχνεύσει λογοκλοπές, όπως και η βάση δεδομένων Google Books, η οποία μέσω της σάρωσης ενός τεράστιου όγκου βιβλίων προσφέρει στο κοινό ένα πρωτόγνωρο εργαλείο ακαδημαϊκής έρευνας.
Στην προκειμένη περίπτωση οι ΝΥΤ ισχυρίζονται ότι το υλικό που παράγει το ChatGPT χρησιμοποιώντας προστατευόμενο περιεχόμενο από την αρθρογραφία των συνεργατών τους είναι σχεδόν πανομοιότυπο ή διατηρεί σε μεγάλα τμήματα την έκφραση και το νόημα από τα πρωτογενή έργα από τα οποία αντλείται, ανταγωνίζοντας έτσι άμεσα το περιεχόμενο των Times. Επομένως, το δικαστήριο καλείται να κρίνει τη διαφορετικότητα του τελικού αποτελέσματος (μετασχηματική χρήση) από την οποία θα εξαρτηθεί το θεμιτό ή μη της εξόρυξης και τροφοδότησης της εφαρμογής ChatGPT χωρίς την άδεια των ΝΥΤ.
Στα καθ’ ημάς αξίζει να σημειωθεί ότι η θεωρία της fair use δεν εφαρμόζεται, καθώς τα συστήματα δικαίου του droit d’auteur της ηπειρωτικής Ευρώπης -και κατ’ επέκταση και το ενωσιακό δίκαιο- υιοθετούν το «κλειστό» σύστημα εξαιρέσεων
Στα καθ’ ημάς αξίζει να σημειωθεί ότι η θεωρία της fair use δεν εφαρμόζεται, καθώς τα συστήματα δικαίου του droit d’auteur της ηπειρωτικής Ευρώπης -και κατ’ επέκταση και το ενωσιακό δίκαιο- υιοθετούν το «κλειστό» σύστημα εξαιρέσεων, σύμφωνα με το οποίο ο νομοθέτης ορίζει αυστηρά περιορισμένες σε αριθμό και συγκεκριμένες σε περιεχόμενο εξαιρέσεις και δεν παρέχει ευχέρεια ερμηνευτικής διεύρυνσης ή διασταλτικής εφαρμογής στον δικαστή. Πρόσφατα δε η Ευρωπαϊκή Ένωση με την Οδηγία 790/2019, η οποία ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με τον Ν 4996/2022, ρύθμισε το ζήτημα της εξόρυξης κειμένων και δεδομένων εισάγοντας δύο εξαιρέσεις: αφ’ ενός υπέρ των ερευνητικών οργανισμών και των ιδρυμάτων πολιτιστικής κληρονομιάς, τα οποία έχουν τη δυνατότητα εξόρυξης από το προστατευόμενο περιεχόμενο, στο οποίο έχουν νόμιμη πρόσβαση, αποκλειστικά και μόνον για σκοπούς επιστημονικής έρευνας και αφ’ ετέρου υπέρ κάθε ενδιαφερόμενου τρίτου και για οποιονδήποτε σκοπό, αρκεί οι δικαιούχοι να μην έχουν απαγορεύσει ρητά την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων από τα έργα τους. Εάν λοιπόν το ερώτημα ετίθετο εντός ΕΕ, οι ΝΥΤ θα είχαν τη δυνατότητα να απαγορεύσουν στην OpenAI και τη Microsoft την εξόρυξη του περιεχόμενου τους, θέτοντας ρητή απαγόρευση στους όρους χρήσης της ιστοσελίδας τους, καθώς αυτές δεν αποτελούν ερευνητικούς οργανισμούς ή ιδρύματα πολιτιστικής κληρονομιάς που χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα των εξορύξεων για σκοπούς επιστημονικής έρευνας.
* Η κ. Πιερρίνα Κοριατοπούλου είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Διδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ, εξειδικευμένη σε θέματα Δικαίου Διανοητικής Ιδιοκτησίας.