Οι εκθέσεις διεθνών φορέων για τη Δικαιοσύνη στην Ελλάδα (Ευρωπαϊκή Ένωση, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΟΟΣΑ κ.λπ.) διαφοροποιούνται ως προς τις οπτικές και τις μεθοδολογίες τους, αλλά καταλήγουν σε αρκετά κοινά συμπεράσματα. Αν ανατρέξουμε σε αυτές τις εκθέσεις μέσα στον χρόνο, θα δυσκολευτούμε να προσδιορίσουμε ποια είναι η παλαιότερη και ποια η πιο πρόσφατη, καθώς τα προβλήματα στη Δικαιοσύνη δεν είναι καινούρια, αλλά αποτελούν χρόνιες παθογένειες. Οι καθυστερήσεις στην απονομή της Δικαιοσύνης, η διαδικασία επιλογής της ηγεσίας της Δικαιοσύνης, η αίσθηση έλλειψης ανεξαρτησίας του δικαστικού συστήματος λόγω πιέσεων από πολιτικούς και ομάδες συμφερόντων, καθώς και η, κατά συνέπεια, έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών στον
θεσμό, αποτελούν συμπτώματα αυτών των διαχρονικών προβλημάτων. Το πολιτικό σύστημα είτε αδυνατεί, είτε δεν επιθυμεί να τα αντιμετωπίσει. Με άλλα λόγια, οι παθογένειες αυτές οφείλονται σε παράγοντες που μπορούν να αντιμετωπιστούν μέσω σωστού σχεδιασμού, αλλά και σε ζητήματα που απαιτούν πολιτική βούληση ή/και λειτουργική αναβάθμιση των θεσμών.
Οι πρόσφατες νομοθετικές ρυθμίσεις στο πεδίο της Δικαιοσύνης επικεντρώνονται κυρίως στη διαχείριση λειτουργικών προβλημάτων και λιγότερο στα θεσμικά ζητήματα. Ένα παράδειγμα είναι οι διατάξεις του ν. 5108/2024, μέσω των οποίων η κυβέρνηση επιχείρησε να βελτιώσει την ποιότητα απονομής της Δικαιοσύνης, να αξιοποιήσει ορθολογικότερα το ανθρώπινο δυναμικό και να αποσυμφορήσει τα δικαστήρια. Αν και η αποτελεσματικότητα του νέου συστήματος μένει να αποδειχθεί, υπάρχουν άλλες διατάξεις – εκτός του νέου
δικαστικού χάρτη – που ήδη επιφέρουν θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα.
Μία από αυτές είναι το άρθρο 31 του ν. 5119/2024, που τροποποιεί το άρθρο 8 παρ. 1 του ν. 3090/2002. Η ρύθμιση επεκτείνει την απαγόρευση μετάδοσης δικών από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο σε λογισμικά που μετατρέπουν τον προφορικό λόγο σε γραπτό, δημιουργώντας περισσότερα προβλήματα. Με αυτήν τη διάταξη, η συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της δημοσιότητας της δίκης (άρθρο 93 παρ. 2) περιορίζεται σχεδόν
ολοκληρωτικά, παρά το γεγονός πως είναι αποδεκτή σε ορισμένες περιπτώσεις η στάθμιση της δημοσιότητας με την προστασία κατηγορουμένων και μαρτύρων. Αυτή η “Δικαιοσύνη κεκλεισμένων των θυρών” ενισχύει την καχυποψία των πολιτών και περιορίζει την πρόσβασή τους στην πληροφόρηση, δημιουργώντας την αίσθηση ότι η Δικαιοσύνη δεν είναι τυφλή, αλλά κρυφή.
Οι μεταρρυθμίσεις που αφορούν τα μεγάλα θεσμικά ζητήματα της χώρας δεν φαίνεται να αντιμετωπίζονται με πολιτικό θάρρος, το οποίο συχνά απαιτεί τον περιορισμό της πολιτικής κυριαρχίας προς όφελος της θεσμικής ισορροπίας
Αντίθετα, οι μεταρρυθμίσεις που αφορούν τα μεγάλα θεσμικά ζητήματα της χώρας δεν φαίνεται να αντιμετωπίζονται με πολιτικό θάρρος, το οποίο συχνά απαιτεί τον περιορισμό της πολιτικής κυριαρχίας προς όφελος της θεσμικής ισορροπίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το άρθρο 27 του ν. 5123/2024, που προβλέπει τη δυνατότητα διατύπωσης γνώμης από μέλη του Συμβουλίου της Επικρατείας, του Αρείου Πάγου και του Ελεγκτικού Συνεδρίου για την επιλογή Προέδρων, Αντιπροέδρων και του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου.
Παρότι η πρόβλεψη αυτή κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση, δεν διασφαλίζει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ανεξαρτησία στη διαδικασία, η οποία παραμένει πολιτική απόφαση.
Η θεσμική ανισορροπία μεταξύ της εκτελεστικής εξουσίας και της δικαστικής λειτουργίας συνεχίζει να δημιουργεί προβλήματα με ευρύτερες δικαιοπολιτικές προεκτάσεις, τα οποία ωστόσο, δεν πρέπει να ερμηνεύονται μονοδιάστατα, αποκλειστικά ως ζητήματα που πλήττουν το κράτους δικαίου. Η τήρηση των κανόνων του κράτους δικαίου παραμένει ζωτικής σημασίας για τη σωστή λειτουργία των θεσμών, όπως για παράδειγμα στο ζήτημα των υποκλοπών, στο οποίο στη σκιώδη κυβερνητική και κοινοβουλευτική διαχείριση και ρύθμιση της υπόθεσης, ήρθε να προστεθεί η, σε πρώτη φάση, αρχειοθέτηση της υπόθεσης από την Εισαγγελία του Αρείου Πάγου και το, αναντίλεκτα, προβληματικό συνοδευτικό πόρισμα.
Εντούτοις, η θεσμική λειτουργία είναι αλληλένδετη με την οικονομική ανάπτυξη, όπως επιβεβαιώνεται από τη βράβευση των D. Acemoglu, S. Johnson και J. A. Robinson με
το Νόμπελ Οικονομίας 2024 για το έργο τους που αναδεικνύει τη σχέση θεσμών και οικονομικής ευημερίας. Τα πρόσφατα δεδομένα ενισχύουν την άποψη πως στη χώρα μας ενδεχόμενη οικονομική υστέρηση συνδέεται με τον τομέα της Δικαιοσύνης. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το “2024 EU Justice Scoreboard”, οι επιχειρηματίες
στην Ελλάδα θεωρούν ότι οι πιέσεις από οικονομικά συμφέροντα (84%) και η κακή νομοθέτηση (72%) είναι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και την προστασία των επενδύσεων, αντίστοιχα.
Οι λύσεις στα σοβαρά προβλήματα που αφορούν στη Δικαιοσύνη περιλαμβάνουν τολμηρές πολιτικές αποφάσεις και αποτελεσματικότερη αναδιάρθρωση της πολιτικής και ποινικής Δικαιοσύνης. Στην πρώτη κατεύθυνση, μία διαφορετική πρόταση διαμόρφωσης του πλαισίου επιλογής της ηγεσίας της Δικαιοσύνης είναι η δεσμευτικότητα της προεπιλογής από το Δικαστικό Σώμα. Σε μία τέτοια, η μυστική ψηφοφορία θα μπορούσε να καταλήγει σε 3 έως 5 υποψηφίους και το Υπουργικό Συμβούλιο να δεσμεύεται αν επιλέξει μεταξύ αυτών,
διατηρώντας το δικαίωμα στη πολιτική απόφαση, αλλά υπό περιορισμούς. Στη δεύτερη κατεύθυνση, η ενίσχυση της διαφάνειας της Δικαιοσύνης μέσω της αναβάθμισης του θεσμού της επιθεώρησης των δικαστηρίων, του εσωτερικού μηχανισμού προστασίας της Δικαιοσύνης και της ανεξαρτησίας της, σε συνδυασμό με την ψηφιοποίηση και τη διασφάλιση πρόσβασης του κοινού στη νομολογία σε όλους τους βαθμούς της Δικαιοσύνης,
μπορεί να αποτελέσει βασικό θεμέλιο ταχύτερης απονομής της και αποκατάστασης της εμπιστοσύνης των πολιτών στο θεσμικό σύστημα της χώρας.
Ο κ. Κωνσταντίνος Σαραβάκος είναι Επικεφαλής Ερευνών του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών και υποψήφιος διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.