Στις 16.12.2023 πραγματοποιήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία το 1ο Νομικό Συνέδριο «Δίκαιο & Ζώα», υπό την αιγίδα του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Dogs’ Voice και με τη συμβολή της Νομικής Βιβλιοθήκης. Στο επίκεντρο του Συνεδρίου βρέθηκαν τα ζώα συντροφιάς. Το Συνέδριο επισφράγισε την πολύμηνη εργασία 10 ερευνητικών ομάδων φοιτητών από τις τρεις Νομικές Σχολές της χώρας (ΕΚΠΑ, ΑΠΘ και ΔΠΘ), οι οποίες και παρουσίασαν τα βασικά πορίσματα της έρευνάς τους. Συγχρόνως, το Συνέδριο σηματοδότησε την επανεκκίνηση ενός ευρύτερου διαλόγου για την ανάγκη ενίσχυσης της έννομης προστασίας των ζώων και περαιτέρω ευαισθητοποίησης Πολιτείας και κοινωνίας στα κρίσιμα ζητήματα που παραμένουν εκκρεμή.
Εισαγωγικά: προς μία θεμελιακή αλλαγή παραδείγματος
Η αναφορά σε «ζώα συντροφιάς» χρήζει, κατ’ αρχάς, μιας γραμματικής διευκρίνισης. Πώς ερμηνεύεται άραγε αυτή η γενική «συντροφιάς»; Είναι μόνον μία γενική υποκειμενική, με την έννοια ότι τα ζώα μάς παρέχουν συντροφιά; Ή μήπως είναι, ταυτόχρονα, και γενική αντικειμενική, με την έννοια ότι και τα ζώα πρέπει να είναι αντικείμενα της συντροφιάς, της στοργής και της φροντίδας μας; Είναι μάλλον προφανές ότι ισχύει και το τελευταίο: η σχέση μεταξύ ανθρώπου και ζώου συντροφιάς έχει πλέον αμφίδρομο χαρακτήρα, με τον άνθρωπο, μάλιστα, να φέρει αυξημένα καθήκοντα και ευθύνες απέναντι στα ζώα συντροφιάς. Η αμφίδρομη αυτή συντροφική σχέση μετατρέπει τον άνθρωπο από κύριο και δεσπόζοντα ενός «κινητού πράγματος» –κατά την παραδοσιακή αντίληψη του Αστικού Κώδικα (βλ. πρωτίστως άρθρο 947)– σε υπεύθυνο και στοργικό σύντροφο. Αυτή η πρόσληψη δεν έχει μόνον θεωρητική αξία, αλλά και πολλαπλές πρακτικές επιπτώσεις. Συνιστά, θα λέγαμε, μία θεμελιακή αλλαγή παραδείγματος. Σε δικαϊκό δε επίπεδο, η αλλαγή αυτή μετουσιώνεται στην απόδοση στα ζώα συγκεκριμένων νομικών ιδιοτήτων και την ενίσχυση της έννομης προστασίας τους, περαιτέρω δε στην αναγνώριση θεμελιωδών δικαιωμάτων τους, που θα σταθμίζονται κατ’ αρχήν ως ισότιμα με εκείνα των ανθρώπων. Η τελευταία μετάβαση, που αναδείχθηκε εναργώς από τον τέως Πρόεδρο του Ελεγκτικού Συνεδρίου και υπηρεσιακό Πρωθυπουργό Ιωάννη Σαρμά στον εναρκτήριο χαιρετισμό του, θα αποτελέσει μία πραγματική πολιτισμική και κοινωνική επανάσταση.
Στη βάση της νέας πρόσληψης βρίσκεται, βεβαίως, η γνωστή παλαιόθεν παραδοχή ότι τα ζώα είναι συναισθανόμενα όντα (sentient beings – βλ. ενδεικτ. τις προσεγγίσεις των Jeremy Bentham, Peter Singer και Martha Nussbaum). Είναι κοινός τόπος πλέον ότι τα ζώα διαθέτουν συναισθηματικό κόσμο, είναι ικανά να αισθάνονται χαρά, πόνο ή λύπη, καθώς και ότι έχουν ανάγκες και επιθυμίες που βρίσκονται πολύ κοντά σε εκείνες των ανθρώπων. Και η «σωστή» ηθική επιλογή της ανθρωπότητας είναι αυτή που μεγιστοποιεί την ευημερία για όλα τα συναισθανόμενα όντα, συμπεριλαμβανομένων και των ζώων (βλ. M. Nussbaum). Έτσι, τα τελευταία δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται πλέον ως απλά «πράγματα», κατά τη λογική του Αστικού Κώδικα. Χρειάζεται μία μετάβαση από την «ανθρωποκεντρική» στην «οικοκεντρική» αντίληψη και η εισαγωγή ενός άλλου νομικού γένους για τα ζώα. Έλληνες νομικοί που έχουν ασχοληθεί με τα δικαιώματα των ζώων κάνουν χαρακτηριστικά λόγο για «οιονεί υποκείμενα του δικαίου» (Κ. Πιτσάκης), «πλασματικά υποκείμενα του δικαίου» (Αχ. Κουτσουράδης) ή «ατελή υποκείμενα του δικαίου» (Αθ. Αναγνωστόπουλος). Συνελόντι ειπείν, κινούμαστε πλέον τουλάχιστον προς μία μεσομορφική θέαση των ζώων, ως ιστάμενων νομικά μεταξύ ανθρώπων και αντικειμένων.
Η συγκεκριμένη νομική μετατύπωση των ανωτέρω παραδοχών δεν είναι πάντως εύκολη υπόθεση. Μεταξύ άλλων, μπορεί να σημαίνει ακόμη και την υπέρ των ιδίων των ζώων παροχή αγώγιμων δικαιωμάτων, δηλαδή δικαιωμάτων που μπορούν να επιδιωχθούν δικαστικά. Το θέμα είναι αρκετά σοβαρό και χρήζει προσεκτικής εξέτασης. Έχει θιγεί στις ΗΠΑ εν εκτάσει ιδίως από τη M. Nussbaum, ενώ στο Συνέδριο έγινε σχετική ειδική αναφορά από τους Ι. Σαρμά και Αθ. Αναγνωστόπουλο. Θα μπορούσαν εδώ να μεταφερθούν, κατ’ αναλογίαν, οι ρυθμίσεις που ισχύουν για άτομα με περιορισμένες ικανότητες, όπως τα βρέφη ή οι ασθενείς με άνοια, ή περαιτέρω όσα ισχύουν για τα νομικά πρόσωπα – σε σχέση προεχόντως με την ικανότητα δικαίου και την ικανότητα δικαστικής εκπροσώπησης των ζώων.
Τα ζώα δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται πλέον ως απλά «πράγματα», κατά τη λογική του Αστικού Κώδικα. Χρειάζεται μία μετάβαση από την «ανθρωποκεντρική» στην «οικοκεντρική» αντίληψη και η εισαγωγή ενός άλλου νομικού γένους για τα ζώα.
Το ισχύον νομικό πλαίσιο: ο Ν 4830/2021
Το βασικό νομικό πλαίσιο προστασίας των ζώων συντροφιάς στη χώρα μας είναι πλέον ο Ν 4830/2021, ο οποίος περιέχει ένα συνεκτικό πλέγμα διατάξεων για την εξασφάλιση της ευζωίας τους. Ειδικότερα, σκοπός του νόμου (σύμφωνα με το άρ. 1) είναι «η προστασία των ζώων συντροφιάς και η εξασφάλιση της ευζωίας τους, η ενίσχυση της υπεύθυνης ιδιοκτησίας των ζώων συντροφιάς, η θέσπιση σαφούς και συνεκτικού κανονιστικού πλαισίου για τη διαχείριση των αδέσποτων ζώων συντροφιάς και στρατηγικής για τη δραστική μείωση του αριθμού τους μέσω προγραμμάτων υιοθεσίας, με απαρέγκλιτη τήρηση των κανόνων ευζωίας των ζώων». Πριν από το εν ισχύι νομικό πλαίσιο είχε προηγηθεί ο Ν 4039/2012, ενώ άξιοι μνείας είναι και οι προγενέστεροι Ν 1197/1981 και 1038/1917 (ο τελευταίος ήταν ο πρώτος φιλοζωικός νόμος). Παράλληλα, τα ζώα απολαμβάνουν, εν γένει, και συνταγματική προστασία μέσω του άρ. 24 Συντ. για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
Ευθύς εξαρχής, ο Ν 4830/2021 δίνει (στο άρ. 2 § 1) τον νομοθετικό ορισμό του «ζώου» ως κάθε έμβιου συναισθανόμενου οργανισμού σε όποιον τόπο και αν αυτός κινείται, λ.χ. σε ξηρά, αέρα, θάλασσα ή άλλο οικοσύστημα. Ήδη μέσα από τον ορισμό αυτόν, το ζώο αναβαθμίζεται στην κλίμακα των δικαιοηθικών αξιών, από αντικείμενο αναβιβάζεται σε ένα συναισθανόμενο πλάσμα.
Ποια είναι, όμως, η κατάσταση ευζωίας ενός τέτοιου όντος; Ο νόμος (στο άρ. 2 § 2) ορίζει την ευζωία ως την καλή φυσική και ψυχική κατάσταση του ζώου σε σχέση με τις συνθήκες στις οποίες διαβιοί και πεθαίνει. Σε αυτές τις συνθήκες συγκαταλέγονται η ύπαρξη καταλύματος που πληροί ορισμένες προδιαγραφές, η απουσία αρνητικών καταστάσεων, όπως πόνος ή φόβος, και η δυνατότητα έκφρασης των συμπεριφορών που συμβάλλουν στην καλή φυσική και ψυχική κατάσταση του ζώου. Στη συνέχεια (στο ίδιο ως άνω άρ. 2 § 2) εξειδικεύεται περαιτέρω το περιεχόμενο της κομβικής έννοιας της ευζωίας διά της ρητής κατοχύρωσης των πέντε βασικών ελευθεριών των ζώων: συγκεκριμένα, οι βιολογικές ελευθερίες περιλαμβάνουν την απουσία πείνας, δίψας, άσκοπης ταλαιπωρίας και καταπόνησης﮲ οι συναισθηματικές την απουσία πόνου, τραυματισμού και ασθένειας﮲ και οι κοινωνικές την ελευθερία έκφρασης φυσιολογικής συμπεριφοράς του ζώου (με την παροχή, κυρίως, κατάλληλων συνθηκών διαβίωσης).
Το Συνέδριο «Δίκαιο & Ζώα» ειδικότερα
Τα ανωτέρω και πολλά ακόμη επιμέρους ζητήματα εθίγησαν και συζητήθηκαν εκτενώς στο 1ο Νομικό Συνέδριο «Δίκαιο & Ζώα». Ο κύκλος των ερευνών και των ζωντανών συζητήσεων ανέδειξε τα θετικά σημεία αλλά και τις αδυναμίες του Ν 4830/2021. Τα πορίσματα των ερευνητικών ομάδων κάλυψαν όλους σχεδόν τους δικαϊκούς κλάδους, ενώ παράλληλα παρουσιάσθηκαν και στοχευμένες προτάσεις νομοθετικής βελτίωσης.
Ειδικότερα, στο Συνέδριο ασχοληθήκαμε με ζητήματα κακοποίησης και διαχείρισης αδέσποτων ζώων, τους θεσμούς της υιοθεσίας και της αναδοχής ζώων συντροφιάς, τις περιπτώσεις έκτακτης φιλοξενίας τους (λ.χ. σε καταφύγια σε περιπτώσεις πυρόπληκτων ή πλημμυροπαθών ζώων), τις εντάσεις που δημιουργούνται στις πολυκατοικίες και τις μισθώσεις κατοικίας με αφορμή τα ζώα συντροφιάς, την πώληση ζώων στο διαδίκτυο και το σχετικό κανονιστικό πλαίσιο του Κανονισμού της ΕΕ σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών (2022/2065), τις σχέσεις οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου (λ.χ. σε ποιο πρόσωπο θα περιέλθει η φροντίδα του ζώου μετά το διαζύγιο ή τον θάνατο ενός εκ των συζύγων), τις ευθύνες και την εποπτεία της κεντρικής διοίκησης και των ΟΤΑ, κ.ά.
Η γενική εντύπωση που φαίνεται να επικράτησε είναι ότι το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο κινείται, κατ’ αρχήν, στη σωστή κατεύθυνση, είναι δε σε αρκετά σημεία καινοτόμο στη σύλληψή του. Συγχρόνως, ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι χωλαίνει σοβαρά σε κάποια άλλα σημεία. Στο πλαίσιο αυτό, υπογραμμίσθηκαν ιδίως η ύπαρξη ορισμένων έκδηλων αξιολογικών αντινομιών και η πρόβλεψη δυσαναλόγων κυρώσεων, οι οποίες μάλιστα μπορεί να είναι και πρακτικά αλυσιτελείς. Επί παραδείγματι, η επαπειλούμενη ποινή για την κακοποίηση ζώου είναι βαρύτερη από εκείνην που προβλέπεται στον Ποινικό Κώδικα για τη σωματική βλάβη ανθρώπου. Συναφώς, σε σχέση με τις διοικητικές κυρώσεις παρατηρήθηκε ότι η υπερβολική νομοθετική αυστηρότητα (λόγω της δυνατότητας επιβολής υψηλότατων διοικητικών προστίμων για κακοποίηση ή θανάτωση ζώου) μπορεί να υποκρύπτει κεκαλυμμένη ποινική κύρωση και να οδηγεί, μεταξύ άλλων, σε παραβίαση της αρχής ne bis in idem. Η αυστηρότητα δε ορισμένων κυρώσεων του νόμου, αν δεν συνοδεύεται από την εν τοις πράγμασι επιβολή τους, μπορεί εν τέλει να προσδίδει σ’ αυτές, τρόπον τινά, μόνον συμβολικό χαρακτήρα και, έτσι, να καλλιεργεί μία γενική αίσθηση ατιμωρησίας. Κατά συνέπεια, ένας εξορθολογισμός των επαπειλούμενων ποινικών και διοικητικών κυρώσεων κρίθηκε, εν προκειμένω, απολύτως αναγκαίος.
Πέραν των ανωτέρω, επισημάνθηκε ορθώς ότι συνιστά άμεση προτεραιότητα η ενεργοποίηση του Εθνικού Μητρώου Ζώων Συντροφιάς (ΕΜΖΣ), το οποίο έχει θεσπισθεί με το άρ. 4 του Ν 4830/2021. Αξιοσημείωτη, πάντως, θετική εξέλιξη είναι η θέση σε λειτουργία, λίαν προσφάτως, της πλατφόρμας «pet.gov.gr», που αποσκοπεί στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των ζώων συντροφιάς και την προστασία των αδεσπότων, κυρίως μέσω της καθιέρωσης του ηλεκτρονικού μητρώου καταγραφής και παρακολούθησης ζώων συντροφιάς. Επιτακτική κρίθηκε, περαιτέρω, η ανάγκη επίδειξης ειδικής μέριμνας για την προστασία των ιπποειδών, το νομικό status των οποίων κινείται σε μία γκρίζα ζώνη. Επιπλέον μέτρα που προτάθηκαν προς ενίσχυση της προστασίας των ζώων αφορούν στην εισαγωγή του αδικήματος της κακοποίησης ζώου εξ αμελείας, την εντατικοποίηση των ελέγχων αναφορικά με τους όρους διαβίωσης των ζώων συντροφιάς, τη θέσπιση ενός ανεξάρτητου εποπτικού φορέα για την προάσπιση των δικαιωμάτων των ζώων («Συνήγορος των Ζώων»), τη δημιουργία αστυνομικών μονάδων επιφορτισμένων ειδικά με την αντιμετώπιση αδικημάτων εις βάρος των ζώων, την υποχρεωτική συνεργασία μεταξύ Δήμων και φιλοζωικών οργανώσεων για τη διαχείριση των αδέσποτων ζώων, την εισαγωγή του θεσμού του πραγματογνώμονα για τον έλεγχο καταλληλότητας όσων προσώπων υιοθετούν ή γίνονται ανάδοχοι ζώων βάσει του κριτηρίου του συμφέροντος του ζώου, κ.ά.
Αντί επιλόγου
Εν κατακλείδι, το 1ο Νομικό Συνέδριο «Δίκαιο & Ζώα» αποτέλεσε πραγματικά ένα ορόσημο για το δίκαιο προστασίας των ζώων συντροφιάς στη χώρα μας. Προεχόντως ανέδειξε την ανάγκη ενίσχυσης της νομικής προστασίας των ζώων συντροφιάς ως συναισθανόμενων όντων. Οι απαραίτητες περαιτέρω μεταβολές στο ισχύον δίκαιο αποτελούν μία πρόκληση μεγάλων διαστάσεων για το νομικό μας σύστημα, τον νομικό μας πολιτισμό. Τίποτε όμως δεν επιβάλλεται άνωθεν, με μόνη την αυθεντία του νομοθέτη, ιδίως όταν μιλάμε για τέτοιες βαθιές αλλαγές παραδείγματοςꞏ απαιτείται, εν προκειμένω, και μία εις βάθος κοινωνική συνειδητοποίηση και ευαισθητοποίηση σε σχέση κυρίως με την εν γένει ηθική στάση μας απέναντι στα υπόλοιπα έμβια όντα. Ο δρόμος, πάντως, της αυξημένης νομικής προστασίας έχει ήδη ανοίξειꞏ έχουν γίνει σημαντικά βήματα προόδου, ενώ κοινωνία και πολίτες εμφανίζονται πιο ευαισθητοποιημένοι απ’ ό,τι στο παρελθόν. Η επόμενη και σαφώς δυσκολότερη δικαϊκή και κοινωνικο-πολιτική πρόκληση είναι η επέκταση του προστατευτικού πλέγματος στα ζώα εκτροφής – ζήτημα που θα απασχολήσει κατά το επόμενο έτος το 2ο Νομικό Συνέδριο «Δίκαιο & Ζώα».
* Ο κ. Αντώνης Γ. Καραμπατζός είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ.