Το ερώτημα σε ποιόν ανήκει το παρελθόν και η ιστορία έχει διατυπωθεί σθεναρά στο δίκαιο της πολιτιστικής κληρονομιάς και έχει αποτελέσει θέμα σημαντικών θεωρητικών διαφωνιών, ιδίως όταν αυτές συνδέονται με αμύθητους θησαυρούς που βρίσκονται σε πολλά μεγάλα μουσεία στον κόσμο. Η σύγχρονη εποχή γνωρίζει πολλές διεκδικήσεις μεταξύ κρατών, ιδιωτών και μουσείων που έχουν έντονο οικονομικό αλλά και συμβολικό χαρακτήρα. Μία τέτοια διεκδίκηση, η πιο σημαντική ίσως είναι εκείνη των Γλυπτών του Παρθενώνα.
Τελευταία μία υπόθεση που μας θυμίζει το μύθο με το Χρυσόμαλλο Δέρας, έφερε στην επικαιρότητα και τα διεθνή μέσα το θησαυρό των Σκυθών προσφέροντας σε όλους μας μία συναρπαστική αντιδικία, η οποία έληξε πρόσφατα.
Οι Σκύθες λοιπόν κατοικούσαν στην Κριμαία και, όπως έγραφε ο Ηρόδοτος, ο πολιτισμός τους ήταν άμεσα συνδεδεμένος με τον χρυσό. Οι αρχαίοι Σκύθες σύμφωνα με τις ανασκαφές (για παράδειγμα, στον αρχαίο οικισμό του Kamenskoye), μπορεί κανείς να κρίνει ότι είχαν μια καλά αναπτυγμένη μεταλλουργία, σιδηρουργία και επίσης ανεπτυγμένη δημιουργία κοσμημάτων. Τα χειροτεχνήματα αυτά ήταν σε παραγωγή μεγάλης κλίμακας. Πιστεύεται ότι στο έδαφος της σύγχρονης Ουκρανίας οι Σκύθες ήταν οι πρώτοι που εξήγαγαν χρυσό. Προφανώς, αυτό το μέταλλο ήταν πολύ δημοφιλές και σεβαστό στην κουλτούρα τους και οι ανώτερες τάξεις φορούσαν κοσμήματα ή είχαν ραμμένο χρυσό στα ρούχα τους. Ωστόσο ο χρυσός είχε και τελετουργική σημασία αλλά και μαγικές ιδιότητες. Ο θησαυρός των Σκυθών όπως είναι γνωστά τα αρχαιολογικά ευρήματα αυτής της περιόδου έγιναν αφορμή για μια δίκη ιστορικής σημασίας που ξεκίνησε και τελείωσε πλέον στα ολλανδικά πολιτικά δικαστήρια. Η υπόθεση αυτή που απασχολεί τα διεθνή μέσα ενημέρωσης εδώ και χρόνια αναθερμαίνει το ερώτημα: σε ποιόν ανήκει το παρελθόν, η ιστορία, η μνήμη. Ο «θησαυρός των Σκυθών» προερχόμενος από μουσεία της Κριμαίας που εκτέθηκε στο μουσείο Allard Pierson του Άμστερνταμ έδωσε την αφορμή για να αποφανθούν τα ολλανδικά δικαστήρια μεσούσης της σύγκρουσης Ρωσίας-Ουκρανίας. Η προέλευση της δικαστικής σύγκρουσης συνδέεται με το γεγονός ότι τα εκθέματα βρίσκονταν σε μουσεία της Κριμαίας (Tavrida Central Museum, Kerch Historical and Cultural Preserve, Bakhchisaray History and Cultural State Preserve and National Preserve of Tauric Chersonesos), αφορούσαν τους θησαυρούς των Σκυθών της Μαύρης Θάλασσας και είχαν αποτελέσει αντικείμενο συμβατικού δανεισμού πριν την απόσχιση της Κριμαίας. Οι συμβάσεις δανεισμού όριζαν ότι τα εκθέματα θα επιστραφούν στα μουσεία προέλευσής τους. Η έκθεση με τίτλο «Crimea: The Golden Island in the Black Sea» έμελλε να μείνει στην ιστορία.
Μετά το Μάρτιο του 2014 και την απόσχιση της Κριμαίας προέκυψε το θέμα της κυριότητας των θησαυρών καθώς η Ουκρανία και η Ρωσία διεκδίκησαν την επιστροφή των θησαυρών αυτών δικαστικά. Το μουσείο Allard Pierson επέστρεψε στο μουσείο του Κιέβου τα έργα που του ανήκαν αλλά τα υπόλοιπα αποτέλεσαν αντικείμενο σφοδρής αντιδικίας καθώς το Νοέμβριο του 2014 τα τέσσερα μουσεία της Κριμαίας αξίωσαν την επιστροφή των θησαυρών που τους ανήκαν. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις έδωσαν αφορμή λοιπόν για την ερμηνεία των δανειακών συμβάσεων μεταξύ των μουσείων σε μία περίοδο που η Δύση δεν αναγνώρισε επίσημα ποτέ μέχρι σήμερα την απόσχιση της Κριμαίας.
«Η υπόθεση αυτή που είναι ούτως ή άλλως ιδιαίτερα σημαντική για τα ζητήματα πολιτιστικής ιδιοκτησίας έφερε την Κριμαία και τη μνήμη στο προσκήνιο της θεωρίας και της νομολογίας προχωρώντας σε σημαντικές ανατροπές»
Το Δεκέμβριο του 2016 σε πρώτο βαθμό το Ολλανδικό Δικαστήριο έκρινε ότι ο θησαυρός των Σκυθών πρέπει να επιστραφεί στην Ουκρανία και μάλιστα στο Μουσείο του Κιέβου ως «θεματοφύλακα» εφαρμόζοντας τη διεθνή σύμβαση του 1970 των Παρισίων αναφορικά με τα ληπτέα μέτρα για την απαγόρευση και παρεμπόδιση της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταβίβασης της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών, η οποία υπερισχύει των συμβάσεων μεταξύ των μερών. Όσον αφορά την περίοδο εκδίκασης της έφεσης τα έργα θα έμεναν στο μουσείο Allard Pierson μέχρι την έκδοση απόφασης.
Στην απόφασή του του 2016 το Περιφερειακό Δικαστήριο αποφάνθηκε εν συντομία ότι :
- Λύεται η δανειακή σύμβαση μεταξύ των Μουσείων της Κριμαίας και του Μουσείου Allard Pierson
- Το μουσείο Allard Pierson μεταφέρει τα δανειζόμενα αντικείμενα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Ουκρανίας στο Κίεβο υπό την ιδιότητά του ως θεματοφύλακα των αντικειμένων της Κριμαίας που ορίζεται από το κράτος της Ουκρανίας
- Εν αναμονή της έφεσης, τα αντικείμενα θα παραμείνουν αποθηκευμένα στο Μουσείο Allard Pierson
- Η Ουκρανία καταβάλλει τα έξοδα αποθήκευσης και ασφάλισης στο Μουσείο Allard Pierson
Το Εφετείο του Άμστερνταμ τον Οκτώβριο του 2021 επιβεβαίωσε την πρωτόδικη απόφαση με την απόφαση C/13/577586/HA ZA 14-1179 σε άλλη νομική βάση πάντως.
Το Εφετείο του Άμστερνταμ αποφάσισε ότι το Μουσείο Allard Pierson πρέπει να παραδώσει τους «Θησαυρούς της Κριμαίας» στο ουκρανικό κράτος. Η υποχρέωσή της να επιστρέψει τα μουσειακά κομμάτια στα μουσεία της Κριμαίας έχει λήξει.
Η υπόθεση αυτή που είναι ούτως ή άλλως ιδιαίτερα σημαντική για τα ζητήματα πολιτιστικής ιδιοκτησίας έφερε την Κριμαία και τη μνήμη στο προσκήνιο της θεωρίας και της νομολογίας προχωρώντας σε σημαντικές ανατροπές.
Το Ανώτατο Δικαστήριο της Ολλανδίας εν τέλει με απόφαση που εκδόθηκε στις 9.06.2023 απέρριψε την αναίρεση των Μουσείων της Κριμαίας και αποφάσισε το 2023 ότι ο «σκυθικός χρυσός», πρέπει να επιστραφεί στην Ουκρανία και επικύρωσε την απόφαση του Εφετείου του Άμστερνταμ.
Στα τέλη Νοεμβρίου του 2023 τα διεθνή μέσα έχουν φωτογραφίες από την παράδοση του θησαυρού αυτού στην Ουκρανία και άφθονες πολιτικές δηλώσεις εκατέρωθεν. Η δικαστική μάχη θεωρήθηκε ως συμβολική νίκη της Ουκρανίας στον αιματηρό πόλεμο που συνεχίζει να διεξάγεται.
Η συγκεκριμένη αντιδικία μέλλει να συζητηθεί πολύ στο μέλλον και να αναλυθούν οι αποφάσεις που έχουν δημοσιευθεί και γνωρίζουμε. Βέβαια προς το παρόν το γεγονός της επιστροφής του Θησαυρού στην Ουκρανία σχολιάζεται κυρίως πολιτικά και ως πραγματικότητα που συμπληρώνει τις πολεμικές συγκρούσεις που διεξάγονται.
Ας σημειωθεί μάλιστα ότι η UNESCO έθεσε στον κατάλογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς το Κέντρο της Οδησσού της Ουκρανίας και διοργάνωσε επίσης ένα εντατικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για περισσότερους από 20 επαγγελματίες πολιτιστικής κληρονομιάς από οκτώ περιοχές της Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένων των πόλεων της Οδησσού, του Κιέβου και του Λβιβ, που απειλούνται από όλο και συχνότερες επιθέσεις.
Η ιστορική μνήμη στη συγκεκριμένη περίπτωση κρίθηκε ότι ανήκει στην Ουκρανία η οποία και αυτή πάντως είναι ένα νεότατο κράτος. Είναι βέβαιο ότι οι Σκύθες δεν έχουν καμία σχέση ούτε με τους Ουκρανούς, ούτε με τους Ρώσους. Ο πολιτισμός τους αναπτύχθηκε στην Κριμαία χωρίς αμφιβολία. Επιλέγοντας να ταχθούν στη διαμάχη μεταξύ κρατών, παραβλέποντας τα μουσεία της Κριμαίας που ήταν συμβαλλόμενα στη δανειακή σύμβαση τα δικαστήρια εκτίμησαν ότι η μνήμη και η ιστορία συνδέεται με τη νομική ερμηνεία και όχι με τον τόπο όπου αυτή ανδρώθηκε. Αλλά και η νομική ερμηνεία συνδέεται με την σύγχρονη ιστορία και τις γεωπολιτικές επιλογές.
Η κ. Ελένη Τροβά είναι Καθηγήτρια Δικαίου Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο Διεθνές Πανεπιστήμιο και διευθύνουσα εταίρος της δικηγορικής εταιρείας «Justar Legal».