Τον Μάιο του 2024, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υιοθέτησε μετά από τέσσερα έτη διαβουλεύσεων το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, ένα σύνολο Κανονισμών (και μίας Οδηγίας) με σκοπό την βαθύτερη και πιο ενιαία ρύθμιση της μεταναστευτικής και προσφυγικής πολιτικής και της πολιτικής εξωτερικών συνόρων. Το σύμφωνο αποτελεί την απάντηση της ΕΕ στις προκλήσεις της μετακίνησης πληθυσμών και την αποκρυστάλλωση σε νομικές ρυθμίσεις των πολιτικών συμπερασμάτων από την προσφυγική κρίση του 2016. Το σύμφωνο βασίζεται σε τέσσερις βασικούς πυλώνες: την ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων, την εφαρμογή γρήγορων και αποτελεσματικών διαδικασιών, την εντονότερη θεσμοθέτηση της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών, και την ένταξη της μετανάστευσης στην εξωτερική πολιτική των κρατών μελών και στις διεθνείς συνεργασίες.
Ο πρώτος πυλώνας επικεντρώνεται στην ενίσχυση της ασφάλειας και της διαχείρισης των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Τα κύρια μέτρα περιλαμβάνουν:
- Μαζικές διαδικασίες Screening: Τα άτομα που φτάνουν στα σύνορα της ΕΕ και δεν πληρούν τις προϋποθέσεις εισόδου θα υποβάλλονται σε πλήρη ταυτοποίηση, έλεγχο ασφαλείας και υγείας. Αυτή η διαδικασία σχεδιάστηκε για να καθορίζει γρήγορα την επιλεξιμότητά τους για άσυλο ή την ανάγκη επιστροφής τους.
- Βάση δεδομένων Eurodac: Η υπάρχουσα βάση δεδομένων Eurodac θα αναβαθμιστεί σε μια πλήρως ανεπτυγμένη βάση δεδομένων ασύλου και μετανάστευσης, εξασφαλίζοντας σαφή ταυτοποίηση και παρακολούθηση όλων των ατόμων που εισέρχονται στην ΕΕ ως αιτούντες άσυλο ή παράτυποι μετανάστες.
- Διαδικασίες συνόρων και επιστροφές: Γενικεύεται ως υποχρεωτική η ταχύρρυθμη διαδικασία συνόρων, κατά την οποία ο αιτών άσυλο θα επιτρέπεται να περιοριστεί για ανώτατο διάστημα 12 εβδομάδων στα σύνορα ή πλησίον αυτών ή σε ζώνη διέλευσης. Εισάγεται επίσημα και διευρύνεται το πλάσμα δικαίου της «μη συντελεσμένης εισόδου» (Vermut der nicht-Einreise), ώστε να νομιμοποιείται η κράτηση αιτούντων άσυλο χωρίς πρόσθετες προϋποθέσεις. Επιπλέον, τίθεται ο στόχος της άμεσης επιστροφής μη δικαιούχων προστασία ή αφίξεων από ασφαλείς τρίτες χώρες.
- Πρωτόκολλα κρίσης και δράση κατά της εργαλειοποίησης: Εισάγονται ταχύτατα πρωτόκολλα αντίδρασης και παρέχει επιχειρησιακή υποστήριξη και χρηματοδότηση σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκη.
Ο δεύτερος πυλώνας στοχεύει στην εξασφάλιση ταχείας επεξεργασίας των αιτήσεων. Τα βασικά στοιχεία περιλαμβάνουν:
- Σαφείς κανόνες ασύλου: Ο Κανονισμός για τη Διαχείριση της Μετανάστευσης και του Ασύλου ορίζει σαφή κριτήρια για τον καθορισμό του κράτους μέλους της ΕΕ που είναι υπεύθυνο για την επεξεργασία μιας αίτησης ασύλου.
- Εναρμονισμένες συνθήκες υποδοχής: Η Οδηγία για τις Συνθήκες Υποδοχής καθιερώνει κοινά πρότυπα σε όλη την ΕΕ για τις συνθήκες διαβίωσης των αιτούντων άσυλο, ενώ αναμένουν το αποτέλεσμα των αιτήσεών τους.
- Εναρμόνιση των προϋποθέσεων για την αναγνώριση ως δικαιούχου διεθνούς προστασίας: Η θέσπιση Κανονισμού αντί της ισχύουσας Οδηγίας 2011/95 ΕΕ αποσκοπεί στην σύγκλιση της εφαρμογής της νομοθεσίας ασύλου και σε πιο ομοιογενή αποτελέσματα, απαλείφοντας μεταξύ άλλων περιθώρια διαφοροποίησης στην ενσωμάτων και ρυθμίσεις που είχαν προαιρετικό χαρακτήρα.
- Αυστηροποίηση εννόμων συνεπειών για «καταχρηστικές» συμπεριφορές: Εισάγονται αυστηρότερες υποχρεώσεις συνεργασίας για τους αιτούντες άσυλο, με δραστικές συνέπειες για τη μη συμμόρφωση.
Ο τρίτος πυλώνας επικεντρώνεται στο να προσδοθεί δεσμευτικότητα σ’ ένα σύστημα αλληλεγγύης και κοινής ευθύνης για το μεταναστευτικό και προσφυγικό. Τα βασικά στοιχεία περιλαμβάνουν:
- Μόνιμο πλαίσιο αλληλεγγύης: Τα κράτη μέλη μπορούν να επιλέξουν πώς θα συμμετάσχουν στην διανομή των βαρών από την υποδοχή μεταναστών και προσφύγων. Μετεγκατάσταση ενός αριθμού αιτούντων άσυλο, χρηματοδότηση, παροχή επιχειρησιακής υποστήριξης την αφαίρεση ευθυνών από άλλες αρμοδιότητες.
- Επιχειρησιακή και χρηματοδοτική Υποστήριξη: Το σύμφωνο παρέχει συνολική υποστήριξη από σχετικούς οργανισμούς της ΕΕ και ειδικά ταμεία για να βοηθήσει τα κράτη μέλη στη διαχείριση των διαδικασιών μετανάστευσης και ασύλου.
- Πρόληψη Δευτερογενών Μετακινήσεων: Οι αιτούντες άσυλο πρέπει να υποβάλουν αίτηση προστασίας στη χώρα πρώτης εισόδου στην ΕΕ και να παραμείνουν εκεί μέχρι να επεξεργαστεί αυτό την αίτησή τους. Αίτηση σε άλλο κράτος θα θεωρείται μεταγενέστερη, με κίνδυνο να κριθεί απαράδεκτη.
Ο τέταρτος πυλώνας συνδέει την διαχείριση της μετανάστευσης με την διεθνή συνεργασία και θέτει κανόνες για την δημιουργία νόμιμων διαδρομών για μετανάστευση, αλλά και την υποδοχή προσφύγων. Οι βασικές πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν:
- Πρόληψη παράτυπων αναχωρήσεων: Ενίσχυση των αρμοδιοτήτων των αρχών διαχείρισης συνόρων σε χώρες εταίρους και ενίσχυση της συνεργασίας με οργανισμούς όπως η Frontex.
- Διακίνηση μεταναστών: Δημιουργία Ειδικών Επιχειρησιακών Συνεργασιών κατά της Διακίνησης με χώρες εταίρους και οργανισμούς του ΟΗΕ για την καταπολέμηση της διακίνησης σε βασικές τοποθεσίες.
- Συνεργασία για την επανεισδοχή: Ενίσχυση της συνεργασίας για την επιστροφή και επανεισδοχή των μεταναστών, σύνδεση αυτών με τις προσπάθειες για την ανάπτυξη νόμιμων διαδρομών για μετανάστευση.
- Προώθηση νομίμων διόδων: Δημιουργία μιας «δεξαμενής ταλέντων» της ΕΕ για τη διευκόλυνση προσλήψεων και συμπράξεων που επιτρέπουν σε πολίτες εκτός ΕΕ να εργάζονται, να σπουδάζουν και να εκπαιδεύονται.
- Επανεγκατάσταση προσφύγων απευθείας σε ευρωπαϊκό έδαφος: Παρέχεται η δυνατότητα και το πλαίσιο για νόμιμες οδούς προς την προσφυγική προστασία, χωρίς παράτυπη διάβαση των συνόρων από τον/την διωκόμενο/η.
Στα θετικά του νέου Συμφώνου προσμετράται τόσο το ότι προηγήθηκε εκτεταμένη πολιτική διαβούλευση, η οποία παρέχει ορισμένες εγγυήσεις για την έμπρακτη εφαρμογή των φιλόδοξων ρυθμίσεων περί αλληλεγγύης, όσο και η περιεκτικότητα/ολιστικότητα των ρυθμίσεων, με αποκορύφωμα την θέσπιση κανόνων για την διεθνή συμβατική δράση και πρακτική της ΕΕ και των κρατών-μελών. Ως αρνητικά ενδέχεται να αποβούν, τόσο η υπέρμετρη διαδικαστικοποίηση της διεθνούς προστασίας, όσο και εναπόθεση σ’ αυτήν των προσδοκιών για σύγκλιση των εθνικών συστημάτων, αντί της διασφάλισης και διεύρυνσης των ανά χώρα θετικών κεκτημένων. Τα κράτη-μέλη έχουν δύο έτη για να θέσουν τα νομοθετικά κείμενα του Συμφώνου σε εφαρμογή, ενώ μέχρι την 30η Ιουνίου (ημερομηνία αλλαγής της προεδρίας της ΕΕ) αναμένεται η δημοσίευση ενός οδικού χάρτη εφαρμογής.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Φαρμακίδης είναι Δικηγόρος, μέλος του Μητρώου Νομικής Συνδρομής της Υπηρεσίας Ασύλου.
Δείτε τη σχετική Έκδοση: Προσφυγικό Δίκαιο: ερμηνευτική προσέγγιση και πρακτική διάσταση