Στα σχολικά μου χρόνια ήξερα απ’ έξω σχεδόν τα βιβλία του. Έκαναν καλά τη δουλειά τους για μία καλή μαθήτρια που δεν ήθελε να πάει στη Νομική, αλλά πήγε. Ο Νίκος Δήμου δεν βοήθησε μόνον στην απόφαση να προχωρήσω σε νομικές σπουδές, αν και τα όνειρά μου ήταν αλλού, αλλά και στο να μπορέσω να αγαπήσω τη γλώσσα μας και τη λιτότητα του ποιοτικού λόγου. «Και εσείς διαφημιστής κ. Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπάχ», σκεπτόμουν στις Πανελλήνιες, με την ελπίδα να μπορέσω να αλλάξω διαδρομή, κάποτε, όπως εκείνος. Διάβαζα με πάθος τους «4 τροχούς» κάνοντας τον περιπτερά να απορεί ώσπου χρόνια πολλά αργότερα απέκτησα την Ζ4 Μ που με έκανε να κατανοήσω σε βάθος τη «Δυστυχία του να είσαι Έλληνας», όταν κάθε νταλικέρης με έκλεινε στην εθνική οδό, όταν κάθε ντάτσουν με έφτυνε προσπερνώντας τη γυναίκα οδηγό, όταν κάθε πελάτης με περιφρονούσε για το πάθος της ελευθερίας και της ταχύτητας και της ρόδας που ο Νίκος Δήμου με εμβολίασε σε ανύποπτο χρόνο, ενώ τα κατάλληλα αυτοκίνητα όφειλαν να είναι σοβαρά και άλλα για τους δικηγόρους. Οι γάτοι μου όλοι, ξέρουν τη Γάτα Τύψη, σε μια ανίερη συμμαχία τρυφερότητας και ελευθερίας. Και οι έρωτες που έζησα είχαν πολλά να διδαχθούν από τις οδηγίες του Νίκου Δήμου για το νόημα του πάθους.
Σήμερα, ξεφυλλίζοντας την Αντίσταση στον Δαρβίνο, ανασκουμπώνομαι με θάρρος για τη ζωή που διάγω, το νόημα της δημιουργικότητας, της σκέψης, του κριτικού λόγου και της απέριττης γλώσσας που κάνει τον λόγο οδυνηρά κατανοητό. Τούτο το τελευταίο μάλιστα είναι πιστεύω ο λόγος που ο Νίκος Δήμου, μισήθηκε όσο και αγαπήθηκε, καθώς τα νοήματά του ήταν και παραμένουν σαφή και λαγαρά, όπως αξίζει στα νοήματα να είναι.
Η προσωπική αυτή εισαγωγή εξηγεί πώς κάποια που δεν ταυτίζεται με το σύνολο του έργου του, επιλέγει να μιλήσει στους νέους σύγχρονους νομικούς για τη σημασία του συγκεκριμένου συγγραφέα για εκείνους.
Αναφέρω επτά μόνον σημεία που με συναρπάζουν:
- Οι σπουδές. Ο Νίκος Δήμου δεν θα τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών κατά πάσα πιθανότητα και δεν θα είναι ποτέ του παραπεμπόμενος από τους θεράποντες της επιστήμης. Όμως, με τόσο απλό τρόπο πρόσφερε την απάντηση στους λόγους που ο κόσμος αντιστέκεται στον Δαρβίνο ακόμη και σήμερα. Και ναι, οι φιλόσοφοι όλοι όσοι αξίζουν, ήταν απλοί και χωρίς έγνοιες για το πόσοι τους παραπέμπουν.
- Η αμφισβήτηση. Στη νομική επιστήμη των αναγκαστικών βεβαιοτήτων, οφείλουμε να προσκυνούμε την αβεβαιότητα και την σημασία της σκέψης και της ανατροπής. Ο Δήμου αποτελεί σαμάνο της αμφισβήτησης.
- Η καταδίκη του λαϊκισμού. Για εμάς τους νομικούς, οι «Είκοσι αλήθειες για το ψέμα του λαϊκισμού», όπως εκφράζονται στα κείμενα του Νίκου Δήμου, ήδη από το 1995, και επαναλαμβάνονται στο τελευταίο του αυτό βιβλίο, αποτελούν ερμηνευτικό θησαυρό για τα όσα βιώσαμε στον πολιτικό χώρο παρέχοντάς μας εργαλεία ερμηνείας, ακόμη και για τη νομοθεσία που ο λαϊκισμός παρήγαγε ως σήμερα.
- Η ερμηνεία του Καντιανισμού, όπως την βλέπει ο Δήμου, αποτελεί ανάσα απλότητας στα τόσα σύνθετα που οφείλουμε οι νομικοί να γνωρίζουμε για την επιστήμη μας η οποία τόσο επηρεάσθηκε από τον Καντ. Ειδικότερα η παράγραφος 10 φωτίζει τους εθνικούς μύθους, την ιστορία και η παράγραφος 11 το βάθος αλλά και το νόημα της άγνοιας.
- Η κατανόηση των «Ηρώων της Ειρήνης», όπως εκφράζεται στο σχετικό ομώνυμο κεφάλαιο για τους ήρωες της οικονομίας, αποτελεί κίνητρο για μελέτη των Εμπόρων της Ειρήνης, των ιδρυτών του Διεθνούς Επιμελητηρίου, που τόσο με απασχόλησε επιστημονικά και προσωπικά στη Διαιτησία των Επιμελητηρίων. Θεματική, εν πολλοίς άγνωστη στη χώρα μας, αφορά την επίλυση διαφορών με τρόπο ειρηνικό και την πορεία της σχέσης της οικονομίας και της ιστορίας. Ο λόγος για τον «άλλο» της οικονομίας όπως εκφράζεται από το συγγραφέα αποτελεί κίνητρο για συλλογισμό σε ένα άγνωστο πεδίο.
- Η σιωπή του Θεού και ο συσχετισμός της με τη θεοδικία στο κεφάλαιο με τον τίτλο «Γιατί σωπαίνει ο Ουρανός» του βιβλίου αποτελεί φιλοσοφική ποίηση απαραίτητη για τη συνταγματική ερμηνεία που γίνεται με τρόπο τόσο εύγλωττο και σαφή, ώστε θα όφειλε να εξετάζεται για το πέρας των νομικών σπουδών.
- Τέλος, και γιατί θα ήθελα να μείνω στο σημείο αυτό ιδιαίτερα, το κεφάλαιο «Για την ελευθερία της βούλησης», συγκινητικό στην απλότητα και την περιεκτικότητά του, απαύγασμα σκέψης και συμπύκνωμα σοφίας, θα ήταν το κρισιμότερο ανάγνωσμα για όποιον
ςπέρασε από τη Νομική Σχολή ώστε να υπερβεί οτιδήποτε αυτονόητο.
Εν κατακλείδι και με την ευχή αυτό το εγχειρίδιο ποιοτικού λόγου που έχουμε ανά χείρας, όσο και αν κάποιος διαφωνεί με το περιεχόμενό του, να διαβαστεί από όσο περισσότερους γίνεται ανάμεσά μας, είναι ένα σύνολο κειμένων έξοχης γραφής. Η σημασία του λιτού λόγου ιδίως για σύνθετα ζητήματα είναι κάτι που λίγοι στη χώρα μας αναγνωρίζουν. Ο συγγραφέας προσφέρει άσκηση στο λόγο, στη γλώσσα και στην γραφή στην οποία οφείλουμε να γονατίσουμε με πάθος για τα νοήματα. Τον ευχαριστώ που μου έδωσε την αφορμή να το θίξω και να το επισημάνω με έμφαση. Τον ευχαριστώ που μας εμπνέει να συνεχίζουμε αγέραστοι να υπηρετούμε τη γραφή και τη σκέψη.
Όσο για τον εκδοτικό οίκο Πατάκη, τον κάποτε εκδότη των λυσαριών της εφηβείας μας, ένα μεγάλο ευχαριστώ που προχώρησε (μαζί με μακρά σειρά άλλων έργων που εκδίδει) τόσο μακριά και προσφέρει αναγνώσματα σε καιρούς που το βιβλίο μοιάζει να περατούται ως πράγμα. Η εξέλιξη αυτή θα όφειλε να γίνει παράδειγμα για όλους.
* Η κ. Ελένη Τροβά είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος και Δικηγόρος