Τις σημαντικότερες αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας για το 2024 έθεσε στο «μικροσκόπιο» η Εταιρεία Διοικητικών Μελετών (ιδρύθηκε το 1932) σε πρόσφατη εκδήλωσή της, προσελκύοντας το ενδιαφέρον πολλών νομικών για τις αποφάσεις που ξεχώρισε το εν λόγω επιστημονικό σωματείο, την προεδρία του οποίου έχει ο Επίτιμος Πρόεδρος του ΣτΕ Δημήτρης Σκαλτσούνης.
Στο πλαίσιο της παρουσίασης και του σχολιασμού των αποφάσεων, έργο που ανέλαβαν η Κατερίνα Ηλιάδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, και ο Ευάγγελος Αργυρός, Πάρεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, βρέθηκαν στο επίκεντρο οκτώ δικαστικές αποφάσεις, κάποιες εκ των οποίων με έντονο δικαιοπολιτικό αποτύπωμα, αλλά και με κριτήρια γενικότερου ενδιαφέροντος, τόσο από την πλευρά του ουσιαστικού όσο και του δικονομικού δικαίου.
Ειδικότερα, οι αποφάσεις αφορούσαν: την άρση του απορρήτου της επικοινωνίας πολιτικού προσώπου, το έννομο συμφέρον του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών να προσβάλει τον ορισμό μελών συνταγματικά κατοχυρωμένων ανεξάρτητων αρχών, την αιτιολογία αυτοματοποιημένων διοικητικών πράξεων, την έκτακτη εισφορά εταιρειών ηλεκτρικής ενέργειας, τις προϋποθέσεις παραδεκτού της αίτησης αναίρεσης και τη δυνατότητα του δικαστηρίου να εξετάζει αυτεπαγγέλτως λόγους καθ’ υπέρβαση του φίλτρου του Ν 3900/2010, τη δυνατότητα επιλογής ιδιωτών σε θέσεις γενικών διευθυντών, την αναγνώριση προϋπηρεσίας σε εκπαιδευτικούς του ιδιωτικού τομέα κατά τη διαδικασία πλήρωσης θέσεων εκπαιδευτικών, και τη νομιμότητα του διοικητικού μέτρου της αναστολής άσκησης καθηκόντων σε υγειονομικούς υπαλλήλους που δεν εμβολιάστηκαν.
Τις εν λόγω αποφάσεις, οι οποίες, όπως τονίστηκε, «έχουν προστιθέμενη αξία και συναρτώνται με πρακτικές διαστάσεις θεμελιωδών αρχών της έννομης τάξης, με προεξάρχουσα την αρχή του κράτους δικαίου», κατέγραψε το “NB Daily”.
Ολ. ΣτΕ 465/2024
Η απόφαση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας 465/2024, με την οποία ξεκίνησε η εκδήλωση, αφορά την άρση απορρήτου επικοινωνίας πολιτικού προσώπου, την γνωστή απόφαση του δικαστηρίου για την παρακολούθηση του Νίκου Ανδρουλάκη.
Το αντικείμενο της δικαστικής κρίσης ήταν απόφαση της Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών, με την οποία απορρίφθηκε το αίτημα γνωστοποίησης των δεδομένων της άρσης απορρήτου πολιτικού προσώπου, βάσει διάταξης νόμου που στο μεταξύ είχε ψηφιστεί και απαγόρευε αυτή τη γνωστοποίηση. Πρόκειται για μια εξόχως σημαντική απόφαση που συναρτάται με το κράτος δικαίου. Η ουσία της απόφασης συνίσταται στο ότι οι διατάξεις του Ν 4790/2021 (άρθρο 87), όπου θεσπίστηκε η πλήρης απαγόρευση της δυνατότητας ενημέρωσης του θιγόμενου μετά τη λήξη της επιβολής του μέτρου της άρσης του απορρήτου, ακόμη κι όταν δεν υφίσταται διακινδύνευση των σκοπών εθνικής ασφάλειας που οδήγησαν στην επιβολή του, αποτελούν υπέρμετρο περιορισμό που δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε μια δικαιοκρατούμενη κοινωνία. Το σημαντικό σε αυτή την απόφαση είναι η συνδυαστική ερμηνεία που χρησιμοποιεί για να οργανώσει την προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών, αξιοποιώντας επιχειρήματα από το Σύνταγμα, την ΕΣΔΑ, τον ΧΘΔ και τη νομολογία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων, για να καταλήξει ότι ένας τέτοιος περιορισμός δεν μπορεί να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της αναλογικότητας. Τέλος, σύμφωνα με την κ. Ηλιάδου, δύο ζητήματα, επίσης σημαντικά, που όμως δεν εξέτασε το δικαστήριο, σχετίζονται με την αρμοδιότητα της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών να κρίνει επί θεμάτων συνταγματικότητας διατάξεων νόμου, καθώς και το τι καταλαμβάνει πραγματικά η αρμοδιότητα της Αρχής και μέχρι πού φτάνουν οι εξουσίες της.
Ολ. ΣτΕ 1639-41/2024
Η δεύτερη αφορά τις αριθ. 1639/2024 και 1641 αποφάσεις της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας, με τις οποίες κρίθηκε ότι ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών στερείται εννόμου συμφέροντος για την ακύρωση αποφάσεων του Υπουργού Δικαιοσύνης, περί διορισμού μελών της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών και του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης αντίστοιχα.
Σε ό,τι αφορά το έννομο συμφέρον του ΔΣΑ, σύμφωνα με το καταστατικό του, προβλέπεται, μεταξύ άλλων, η δυνατότητα άσκησης ένδικων βοηθημάτων/μέσων για κάθε ζήτημα πολιτικού, οικονομικού, κοινωνικού ή εθνικού ενδιαφέροντος. Το δικαστήριο, ξεκινώντας από αυτή τη διάταξη, υπενθύμισε τη νομολογία για το έννομο συμφέρον των νομικών προσώπων, το οποίο, για να θεμελιωθεί, δεν αρκεί μόνο ο σκοπός που αναφέρεται στο καταστατικό, αλλά πρέπει να αποδεικνύεται και μια ιδιαίτερη βλάβη που υφίσταται το νομικό πρόσωπο, ώστε να αποφεύγεται ο κίνδυνος διολίσθησης σε συνθήκες λαϊκής αγωγής.
«Το ζήτημα του εννόμου συμφέροντος των δικηγορικών συλλόγων ήταν πάντα αμφιλεγόμενο», όπως παρατήρησε ο κ. Αργυρός. Με απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ το 1977, έγινε δεκτό ότι ο Δικηγορικός Σύλλογος Βόλου είχε έννομο συμφέρον να στραφεί κατά της εγκατάστασης εργοστασίου παραγωγής τσιμέντου, προβάλλοντας ότι θα πληγεί ανεπανόρθωτα το περιβάλλον. Στην απόφαση αυτή υπήρχε μειοψηφία πέντε συμβούλων, οι οποίοι υποστήριζαν ότι ο Δικηγορικός Σύλλογος δεν είχε έννομο συμφέρον να ασκήσει αίτηση ακύρωσης.
Η Ολομέλεια του δικαστηρίου εξακολουθεί να δέχεται ότι η συνταγματικώς κατοχυρωμένη προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος εντάσσεται μεταξύ των ζητημάτων για τα οποία οι δικηγορικοί σύλλογοι έχουν το δικαίωμα άσκησης ένδικων βοηθημάτων. Πρόσφατα, το 2024, η Ολομέλεια του δικαστηρίου αναγνώρισε το έννομο συμφέρον του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά να ασκήσει αίτηση ακύρωσης κατά πράξης που αφορούσε την κατασκευή της νότιας επέκτασης του επιβατικού λιμένα Πειραιά, λόγω της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής των κατοίκων.
Από την επισκόπηση της νομολογίας, σύμφωνα με τον κύριο Αργυρό, διαπιστώνεται ότι το έννομο συμφέρον των δικηγορικών συλλόγων για την άσκηση αίτησης ακύρωσης κατά πράξεων που αφορούν ζητήματα γενικότερου ενδιαφέροντος, δεν γίνεται δεκτό από την Ολομέλεια του δικαστηρίου, με ισχυρή κάθε φορά μειοψηφία, με εξαίρεση τα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, όπου το δικαστήριο υιοθετεί έναν πιο διευρυμένο τρόπο προσέγγισης.
ΣτΕ 1206/2024
Εν συνεχεία, η απόφαση 1206/2024 του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου της χώρας για την υποχρέωση της Διοίκησης να αιτιολογεί ατομικές διοικητικές πράξεις που εκδίδονται βάσει ηλεκτρονικής αυτοματοποιημένης επεξεργασίας δεδομένων, βρέθηκε στο τραπέζι της συζήτησης.
Είναι γνωστό ότι η εισαγωγή των τεχνολογιών στη διοικητική διαδικασία επηρεάζει και τη διαδικασία έκδοσης της διοικητικής πράξης, με αποτέλεσμα την ηλεκτρονική ή αυτοματοποιημένη πράξη. Η διοικητική πράξη είναι δυνατόν να εκδοθεί με πλήρως αυτοματοποιημένη διαδικασία (π.χ. παραβίαση ερυθρού σηματοδότη), μπορεί όμως να εκδοθεί και με μερικώς αυτοματοποιημένο τρόπο, όπως στις περιπτώσεις ταξινόμησης.
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιορισμένης ανθρώπινης δραστηριότητας στην έκδοση μιας αυτοματοποιημένης διοικητικής πράξης δεν συνεπάγεται την άρση των όρων της διοικητικής διαδικασίας έκδοσής της, ιδιαίτερα των όρων που απορρέουν από γενικές αρχές του δικαίου και ανάγονται στην αρχή του κράτους δικαίου.
«Η βασική σκέψη της εν λόγω απόφασης είναι ότι η αυτοματοποίηση και η χρήση αλγορίθμων στο πεδίο της διοικητικής δράσης δεν σημαίνει ότι η διοίκηση απαλλάσσεται από την υποχρέωση σεβασμού της νομιμότητας», όπως χαρακτηριστικά τονίστηκε.
ΣτΕ 185/2024
Η έκτακτη εισφορά στα υπερκέρδη των παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας επιβλήθηκε το 2022 με εθνική νομοθετική πρωτοβουλία, βασισμένη στην εργαλειοθήκη προτεινόμενων μέτρων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (REPowerEU) για τη διασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας και τη μείωση του ενεργειακού κόστους για τους καταναλωτές.
Το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι η ανωτέρω εισφορά δεν συνιστά φόρο, αποτελώντας ένα οικονομικής φύσης μέτρο προς διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της ελληνικής αγοράς ενέργειας. Παράλληλα, διαπιστώθηκε ότι δεν αντίκειται στην έννοια της προστασίας της περιουσίας, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο ελληνικό Σύνταγμα και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Προς την ίδια κατεύθυνση κρίθηκε ότι ο παραγωγός διατηρεί, μετά την επιβολή της έκτακτης εισφοράς, όχι μόνο την αναμενόμενη κερδοφορία, αλλά και μέρος της απρόβλεπτης αύξησής της (υπερκέρδη). Παράλληλα, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η επιβολή της εισφοράς έγινε για λόγους δημοσίου συμφέροντος, με στόχο την αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης.
Η έκτακτη εισφορά κρίθηκε επίσης ως συμβατή με τις ευρωπαϊκές κατευθυντήριες γραμμές και το ενωσιακό δίκαιο για τη λειτουργία της αγοράς ενέργειας, συμπεριλαμβανομένου του Κανονισμού ΕΕ 2022/1854.
Ολ. ΣτΕ 874, 875/2024
Όπως παρατήρησε ο κ. Σκαλτσούνης, οι εν λόγω αποφάσεις αφορούν τις προϋποθέσεις παραδεκτού της αίτησης αναίρεσης και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Συμβούλιο της Επικρατείας. Το 2010, η Διοικητική Ολομέλεια του Δικαστηρίου, αντιμέτωπη με έναν τεράστιο όγκο εκκρεμών υποθέσεων, βρέθηκε μπροστά στην ανάγκη να λάβει μέτρα για την αντιμετώπιση αυτής της εκκρεμότητας. Μία από τις προτάσεις ήταν η εισαγωγή του θεσμού της «προηγούμενης άδειας», σύμφωνα με τον οποίο, πριν από την άσκηση αίτησης αναίρεσης, θα απαιτείτο η έγκριση από μια επιτροπή. Ωστόσο, όπως εξήγησε ο κ. Σκαλτσούνης, αυτή η πρόταση απορρίφθηκε με μία ψήφο διαφορά, και τελικά υιοθετήθηκε το σύστημα του Ν 3900/2010.
Ο νόμος αυτός εισήγαγε νέες προϋποθέσεις παραδεκτού, με τα αποτελέσματα να είναι άμεσα εμφανή. «Από τις 33.000 εκκρεμείς υποθέσεις το 2010, σήμερα έχουν απομείνει λιγότερες από 11.000», όπως επί λέξει σημείωσε.
Εν συνεχεία, όπως ανέφερε ο κ. Αργυρός, στις αποφάσεις της Ολομέλειας του ΣτΕ 874-5/2024, κρίσιμο ζήτημα αποτελεί η δυνατότητα του δικαστηρίου να εξετάσει αυτεπαγγέλτως λόγους αναίρεσης, κατ’ εξαίρεση του φίλτρου του άρθρου 53 του Προεδρικού Διατάγματος 18/1989.
Οι υποθέσεις αφορούσαν αιτήσεις αναίρεσης κατά αποφάσεων διοικητικών εφετείων σε μονομελή σχηματισμό, με τις οποίες απορρίφθηκαν εφέσεις του ΕΦΚΑ κατά αποφάσεων μονομελών πρωτοδικείων. Οι αποφάσεις των μονομελών πρωτοδικείων είχαν κάνει δεκτές προσφυγές κατά πράξεων ασφαλιστικών ταμείων, με τις οποίες είχαν απορριφθεί αιτήματα για αναδρομική εξαίρεση από τον κλάδο υγείας του ΟΑΕΕ, καθώς και ένα αίτημα επιστροφής εισφοράς υπέρ του ΛΑΦΚΑ, η οποία είχε παρακρατηθεί από τη σύνταξη ασφαλισμένου για χρονικό διάστημα πενταετίας.
Όσον αφορά τα αυτεπαγγέλτως εξεταζόμενα ζητήματα, η έρευνα της συνδρομής των προϋποθέσεων του παραδεκτού προηγείται της εξέτασης κάθε άλλου ζητήματος, που αναφέρεται στον έλεγχο του βασίμου του ενδίκου μέσου, ακόμη και εκείνων που εξετάζονται αυτεπαγγέλτως, είτε ανάγονται στη δημόσια τάξη είτε όχι. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν τα ζητήματα που αφορούν τη δικαιοδοσία του δικαστηρίου, καθώς και όσα συναρτώνται με τη φύση της διαφοράς, επί της οποίας εκδόθηκε η αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση.
Για να θεμελιώσει την εξαίρεση αυτή, το δικαστήριο παρατήρησε ότι το στοιχείο που διαφοροποιεί τα εν λόγω ζητήματα είναι ότι σχετίζονται με διατάξεις του Συντάγματος, η τήρηση των οποίων υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο.
Αναφορικά με την κρίση του δικαστηρίου, έγινε δεκτό ότι το ζήτημα της καθ’ ύλην αρμοδιότητας των δικαστηρίων της ουσίας και το γεγονός ότι το δικαστήριο εκδίκασε έφεση επί ανέκκλητης απόφασης δεν συνιστούν λόγους που, εξεταζόμενοι αυτεπαγγέλτως, θα μπορούσαν να οδηγήσουν κατ’ εξαίρεση στην άρση του απαραδέκτου των παραγράφων 3 και 4 του άρθρου 53 του Προεδρικού Διατάγματος 18/1989.
Στις αποφάσεις αυτές υπήρξε, ωστόσο, και μειοψηφία, σύμφωνα με την οποία το εκκλητό ή μη της εκδοθείσας σε πρώτο βαθμό απόφασης, καθώς και η έλλειψη αρμοδιότητας του δικαστηρίου, συνδέονται με την αρχή του φυσικού δικαστή και συνιστούν ζητήματα δημόσιας τάξης.
Ολ. ΣτΕ 511/2024
Η επόμενη απόφαση αφορά το αν μπορούν ιδιώτες και με ποια ιδιότητα να σταδιοδρομήσουν σε θέσεις δημοσίων υπαλλήλων. Εδώ πρόκειται για το άρθρο 3 του Ν 4892/2022, στο οποίο ορίζεται ότι για την κατάληψη θέσεων προϊσταμένων Γενικών Διευθύνσεων του ΕΦΚΑ είναι δυνατόν να επιλεγούν και ιδιώτες.
Το δικαστήριο, εν προκειμένω, προχώρησε στην ερμηνεία του άρθρου 103 του Συντάγματος. Διατύπωσε τον κανόνα ότι οι οργανικές θέσεις των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου πρέπει, καταρχήν, να πληρούνται με μόνιμους υπαλλήλους.
Η παρέκκλιση, πάντως, αυτή από τον κανόνα της στελέχωσης των οργανικών θέσεων με τακτικούς (μόνιμους) υπαλλήλους είναι ανεκτή συνταγματικώς, μόνον εάν δικαιολογείται από την ιδιάζουσα φύση, την ειδική αποστολή και το περιεχόμενο των αρμοδιοτήτων ορισμένης υπηρεσίας ή θέσης, κατά την εκτίμηση του νομοθέτη.
Το δικαστήριο, τελικώς, ακύρωσε τις προσβαλλόμενες πράξεις κατά το μέρος που προέβλεπαν τη συμμετοχή ιδιωτών στη διαδικασία επιλογής προϊσταμένων Γενικών Διευθύνσεων του ΕΦΚΑ, καθώς και τους σχετικούς όρους των προκηρύξεων.
ΣτΕ 1251/2024
Η προτελευταία απόφαση που συζητήθηκε στο πλαίσιο της εκδήλωσης αφορούσε την αναγνώριση προϋπηρεσίας εκπαιδευτικών του ιδιωτικού τομέα, κατά τη διαδικασία πλήρωσης θέσεων εκπαιδευτικών στον δημόσιο τομέα.
Η υπόθεση έφτασε στο ΣτΕ, μετά από αίτηση ακύρωσης εκπαιδευτικών του ιδιωτικού τομέα, οι οποίοι στράφηκαν κατά προκήρυξης του ΑΣΕΠ για την πλήρωση κενών θέσεων εκπαιδευτικών, κατά το μέρος που εξαιρούσε από τη μοριοδότηση της εκπαιδευτικής προϋπηρεσίας την πραγματική προϋπηρεσία στο πλαίσιο ιδιωτικής εκπαίδευσης.
Το δικαστήριο έκρινε ότι η προϋπηρεσία στη δημόσια εκπαίδευση δεν είναι ποιοτικά διάφορη, από εκείνη στον ιδιωτικό τομέα της εκπαίδευσης. Είναι μεν θεμιτό ο νομοθέτης να επιδιώκει να ενισχύσει όσους έχουν υπηρετήσει ως αναπληρωτές ή ωρομίσθιοι στη δημόσια εκπαίδευση και, ως εκ τούτου, διαθέτουν σημαντική εμπειρία ειδικώς σ’ αυτήν, έχοντας προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες στο δημόσιο σχολείο. Ωστόσο, η πρόβλεψη ευνοϊκότερου τρόπου υπολογισμού της δημόσιας προϋπηρεσίας έναντι της ιδιωτικής δεν μπορεί να οδηγήσει σε κατ’ ουσίαν παντελή παραγνώριση της προϋπηρεσίας στην ιδιωτική εκπαίδευση.
ΣτΕ 1844/2024
Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με την απόφαση της νομιμότητας του ειδικού διοικητικού μέτρου της αναστολής καθηκόντων σε υγειονομικούς υπαλλήλους οι οποίοι δεν εμβολιάστηκαν. Το αγαθό που μέσω της απόφασης «οχυρώθηκε» είναι η δημόσια υγεία, ενώ η απόφαση εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο αντιμετώπισης εκτάκτων κρίσεων.
Η νομιμότητα του μέτρου είχε ήδη κριθεί με αποφάσεις της Ολομέλειας το 2022 και το 2023, στο πλαίσιο των οποίων εξετάστηκε και η συνταγματικότητα των διατάξεων του νόμου που είχε επιβάλει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό.
Το δικαστήριο έκρινε ότι δεν παραβιάζεται η αρχή της προστατευόμενης εμπιστοσύνης εκ μέρους του κοινού νομοθέτη, δεδομένου ότι το επίδικο μέτρο της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού κατά του κορωνοϊού στο γενικό προσωπικό των δομών υγείας επιβλήθηκε σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, για τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας σε διεθνές επίπεδο.
Επιπλέον, το δικαστήριο απέρριψε τυχόν ζήτημα παραβίασης της αρχής της ισότητας, κρίνοντας ότι οι υγειονομικοί υπάλληλοι διαφέρουν ως προς τις συνθήκες εργασίας τους σε σύγκριση με τους λοιπούς εργαζομένους, γεγονός που δικαιολογεί τη διαφοροποιημένη αντιμετώπισή τους.