Τη σκυτάλη της συζήτησης για τη Συνταγματική Αναθεώρηση έλαβε το Ινστιτούτο Αλέξη Τσίπρα για την Ειρήνη, Δικαιοσύνη και Βιώσιμη Ανάπτυξη, στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 6 Φεβρουαρίου, στο Ωδείο Αθηνών.
Δύο Καθηγητές Συνταγματικού Δικαίου, ο εν ενεργεία Πρόεδρος της Ανεξάρτητης Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών και επίτιμος Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, ο Πρόεδρος της Ολομέλειας των Δικηγορικών Συλλόγων Ελλάδας, καθώς και μια δικηγόρος-πολιτική επιστήμονας, κατέθεσαν θέσεις και απόψεις στον διάλογο που έχει ανοίξει.
Νίκος Αλιβιζάτος
«Ένα από τα μεγαλύτερα ελαττώματα της Ελληνικής Δικαιοσύνης είναι ότι λειτουργεί ως αυτοαναφορικό σύστημα, αποκομμένο πολλές φορές από την κοινωνική πραγματικότητα»
Ο Νίκος Αλιβιζάτος, Ομότιμος Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, παρατήρησε αρχικά ότι στην Ελλάδα μέχρι το 1985–86 το βασικό ζητούμενο ήταν η απρόσκοπτη διακυβέρνηση της πλειοψηφίας, δεδομένου ότι ο έλεγχος ασκούνταν από το στέμμα, τον στρατό και τον συμμαχικό παράγοντα.
Μετά το 1985, με το περιστατικό της «ψήφου Αλευρά», άρχισε να διαφαίνεται η ανάγκη ελέγχου και λογοδοσίας των κυβερνώντων. Ο κ. Αλιβιζάτος υπενθύμισε ότι όταν χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «θεσμικά αντίβαρα» για να μεταφράσει το “checks and balances”, οι συνάδελφοί του τον κοίταζαν παράξενα. Τόνισε ότι «μεταξύ των εκλογών υπάρχει μια τετραετία, όπου μπορεί να γίνει μεγάλη ζημιά στους θεσμούς, αν δεν υπάρχουν σοβαρά θεσμικά αντίβαρα».
Αναφερόμενος στη Συνταγματική Αναθεώρηση, υπογράμμισε πως το βασικό πρόβλημα παραμένει η «συνειδητοποίηση της ανάγκης ελέγχου της εκάστοτε εξουσίας». Κατά τον ίδιο, «ο μεγάλος ασθενής της Μεταπολίτευσης είναι η Δικαιοσύνη», αναγνωρίζοντας ότι σε αυτό ευθύνη φέρουν και οι καθηγητές, «επειδή έμαθαν στους δικαστές να εμμένουν στη δικονομία και τους τύπους, παραμερίζοντας την ουσία».
Αναφερόμενος στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ο κ. Αλιβιζάτος ανήκει σε εκείνους που υποστήριζαν πως πρέπει να του επιστραφούν κάποιες αρμοδιότητες, ώστε να λειτουργεί ως αντίβαρο στην κυβέρνηση. Ωστόσο, μετά την τελευταία Αναθεώρηση, όπου «ο Πρόεδρος μπορεί να εκλεγεί με σχετική πλειοψηφία της εκάστοτε κυβέρνησης», διερωτήθηκε αν «μπορούμε να του δώσουμε σοβαρές αρμοδιότητες όταν θα είναι εξάρτημα της κυβέρνησης».
Παράλληλα, τόνισε την ανάγκη «να δοθούν στους εκλογείς περισσότερα δικαιώματα». Μετά την αποτυχία της απλής αναλογικής, όπως φάνηκε στις εκλογές του 2023, λόγω «έλλειψης κουλτούρας συναίνεσης», πρότεινε την καθιέρωση της εναλλακτικής ψήφου, «ώστε οι ψηφοφόροι να έχουν περισσότερες επιλογές».
Σε ό,τι αφορά στη Βουλή, ο κ. Αλιβιζάτος υπογράμμισε ότι «η αντιπολίτευση πρέπει να αποκτήσει περισσότερα δικαιώματα σε επίπεδο Επιτροπών». Εξέφρασε την αντίθεσή του στην «υποχρεωτική παρουσία των μέσων ενημέρωσης στις κοινοβουλευτικές Επιτροπές», υποστηρίζοντας ότι «η παρουσία καμερών στην Ολομέλεια οδηγεί τους βουλευτές να αγορεύουν προσβλέποντας στην τηλεόραση» και ότι «οι επιτροπές θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να βρίσκουν λύσεις κοινής αποδοχής, χωρίς την πίεση της δημόσιας προβολής».
Ολοκληρώνοντας, τόνισε την ανάγκη «ανοίγματος της Δικαιοσύνης σε μη δικαστές», αναφέροντας το παράδειγμα του Γαλλικού Συμβουλίου της Επικρατείας, όπου «μετέχουν οικονομολόγοι, περιβαλλοντολόγοι και γιατροί ως μέλη του δικαστηρίου». Κατά τον ίδιο, «ένα από τα μεγαλύτερα ελαττώματα της Ελληνικής Δικαιοσύνης είναι ότι λειτουργεί ως αυτοαναφορικό σύστημα, αποκομμένο πολλές φορές από την κοινωνική πραγματικότητα».
Χρήστος Ράμμος
«Στην Ελλάδα συνταγματοποιούμε προβλήματα που δεν μπορούν να θεραπευτούν με την αναθεώρηση του Συντάγματος»
Ο Χρήστος Ράμμος, Πρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών και επίτιμος Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας, αναφέρθηκε στην ανάγκη να αντιμετωπιστούν τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα χωρίς να συνταγματοποιούνται, επισημαίνοντας ότι το Ελληνικό Σύνταγμα έχει υπερφορτωθεί με διατάξεις, που θα έπρεπε να ανήκουν στον κοινό νομοθέτη. «Στην Ελλάδα συνταγματοποιούμε προβλήματα, που δεν μπορούν να θεραπευτούν με την Αναθεώρηση του Συντάγματος», δήλωσε χαρακτηριστικά.
Σχολιάζοντας το θέμα των Ανεξάρτητων Αρχών, ο κ. Ράμμος ανέφερε ότι ήταν λάθος η επιλογή των μελών τους με πλειοψηφία των τριών πέμπτων, αντί των τεσσάρων πέμπτων, σημειώνοντας ότι το θέμα αυτό πρέπει να επανεξεταστεί.
Αναφορικά με την απόφαση του ΣτΕ, η οποία έκρινε πως στερείται εννόμου συμφέροντος ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, για την ακύρωση αποφάσεων περί διορισμού μελών του ΕΣΡ και της ΑΔΑΕ, ο κ. Ράμμος τη χαρακτήρισε λανθασμένη και αντίθετη με παλαιότερη νομολογία, σημειώνοντας πως δημιούργησε ένα κενό στο Κράτος Δικαίου.
Ο κ. Ράμμος τόνισε ότι οι Ανεξάρτητες Αρχές, η Δικαιοσύνη και η ελευθερία του Τύπου αποτελούν τα σοβαρότερα θεσμικά αντίβαρα στην υπερσυγκέντρωση εξουσίας που παρατηρείται σήμερα, όπου ο Πρωθυπουργός ελέγχει τη νομοθετική εξουσία και, σε κάποιο βαθμό, την ηγεσία της Δικαιοσύνης.
Ο ίδιος δήλωσε ότι το πρόβλημα με τις Ανεξάρτητες Αρχές δεν είναι συνταγματικό, αλλά απορρέει από την έλλειψη πολιτικής κουλτούρας, που δεν ανέχεται ανεξάρτητες φωνές και θεσμούς που λειτουργούν εκτός της κεντρικής εξουσίας.
Σχετικά με το άρθρο 86 του Συντάγματος για την ποινική ευθύνη των υπουργών, ο κ. Ράμμος εξέφρασε την άποψη ότι είναι αδιανόητο η δίωξη των υπουργών να εξαρτάται από τη Βουλή, επισημαίνοντας πως πρέπει να καταργηθεί και να περάσει στην κοινή δικαιοδοσία, δεδομένου ότι υπάρχει εμπιστοσύνη στη Δικαιοσύνη. «Το φίλτρο της Βουλής έχει αποδειχθεί ότι λειτουργεί με πολιτικά κριτήρια», ανέφερε.
Ο κ. Ράμμος επίσης υποστήριξε ότι η εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας, με απλή πλειοψηφία του κυβερνώντος κόμματος, είναι ατυχής και απομειώνει το κύρος του θεσμού. Παράλληλα, ανέφερε ότι είναι επείγουσα η αλλαγή του τρόπου επιλογής της ηγεσίας της Δικαιοσύνης, τονίζοντας πως το υφιστάμενο σύστημα, το οποίο βασίζεται στην απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου, έχει αποτύχει.
Δημήτρης Βερβεσός
«Το βασικό πρόβλημα για τη de facto ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης δεν περιορίζεται μόνο στην εκλογή της ηγεσίας της, αλλά αφορά και την αφυπηρέτηση των δικαστικών λειτουργών»
Ο Δημήτρης Βερβεσός, Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και της Ολομέλειας Δικηγορικών Συλλόγων Ελλάδας, αναφέρθηκε στην Έκθεση Αξιολόγησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Αποδοτικότητα της Δικαιοσύνης (CEPEJ), η οποία δείχνει ότι το 54% των Ελλήνων δεν έχουν εμπιστοσύνη στην απονομή της Δικαιοσύνης σήμερα.
Σχολιάζοντας τη Συνταγματική Αναθεώρηση, ο κ. Βερβεσός τόνισε ότι το βασικό πρόβλημα για τη de facto ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης δεν είναι μόνο η εκλογή της ηγεσίας της, αλλά και το θέμα της αφυπηρέτησης των δικαστικών λειτουργών. «Ένας δικαστικός λειτουργός, την επόμενη μέρα της αφυπηρέτησής του, μπορεί να μπει σε μια δημόσια θέση», ανέφερε χαρακτηριστικά, προσθέτοντας ότι «η γυναίκα του Καίσαρα δεν αρκεί να είναι τίμια, πρέπει και να φαίνεται».
Αναφορικά με την επιλογή της ηγεσίας της Δικαιοσύνης, ο κ. Βερβεσός δήλωσε ότι δεν μπορεί να εκλέγεται, χωρίς να υπάρχει ένα σώμα το οποίο να έχει αρμοδιότητα και να αποτελείται από συλλειτουργούς της Δικαιοσύνης, γεγονός που θα συνέτεινε στη μεγαλύτερη δημοκρατική νομιμοποίηση της επιλογής.
Ο κ. Βερβεσός επεσήμανε επίσης ότι πρέπει να υπάρξει αναθεώρηση του άρθρου 86 του Συντάγματος διότι αυτό, όπως ισχύει σήμερα, αφήνει υπόνοιες για φαινόμενα συγκαλύψεων μέσω της κυβερνητικής πλειοψηφίας.
Τέλος σε ό,τι αφορά την αστική ευθύνη, τόνισε ότι πρέπει να είναι αναγωγική ευθύνη στο πρόσωπο και πρόσθεσε ότι δεν μπορεί να πληρώνει ο ελληνικός λαός τις αποτυχίες, τα λάθη και τις παραλείψεις των δημοσίων λειτουργών.
Ακρίτας Καϊδατζής
«Οι μεγάλες θεσμικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα δεν πραγματοποιήθηκαν μέσω συνταγματικών αναθεωρήσεων, αλλά με νόμους»
Ο Ακρίτας Καϊδατζής, Αναπληρωτής Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, δήλωσε ότι δεν πρέπει να γίνει καμία αλλαγή στη Συνταγματική Αναθεώρηση, επικαλούμενος δύο βασικούς λόγους: πρώτον, ότι οι αναθεωρήσεις του Συντάγματος έχουν οδηγήσει σε αρνητικές συνέπειες για το πολιτικό σύστημα, και δεύτερον, ότι οι τελευταίες αναθεωρήσεις εισήγαγαν αλλαγές μόνο για να δημιουργήσουν εντυπώσεις, χωρίς ουσιαστική πρόοδο.
Σύμφωνα με τον κ. Καϊδατζή, οι μεγάλες θεσμικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα δεν πραγματοποιήθηκαν μέσω Συνταγματικών Αναθεωρήσεων, αλλά με νόμους. Οι μεγαλύτερες αλλαγές στο Σύνταγμα συνέβησαν με τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, την νομοθεσία για τον εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος, τη νομοθεσία για το ΕΣΥ και τα πανεπιστήμια, μεταρρυθμίσεις που επηρέασαν σημαντικά το Σύνταγμα, χωρίς την ανάγκη αναθεώρησης.
Αναφερόμενος στην αναθεώρηση του 2019, σημείωσε ότι θεσμοί όπως η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία και η εξομοίωση των στρατιωτικών δικαστηρίων με τα τακτικά, δεν έχουν εφαρμοστεί λόγω έλλειψης εκτελεστικού νόμου. Επιπλέον, ανέφερε ότι η εισαγωγή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος στο Σύνταγμα δεν συνοδεύτηκε από κάποια πραγματική αλλαγή στην πράξη.
Τόνισε ότι τα μεγάλα συνταγματικά προβλήματα στο πολιτικό σύστημα και σε όλα τα πολιτεύματα του δυτικού τύπου είναι δύο: η πλουτοκρατία και η υπερμεγέθης επιρροή του πλούτου στην άσκηση πολιτικής εξουσίας, καθώς και οι υπερεξουσίες του Πρωθυπουργού.
Καταλήγοντας, υπογράμμισε ότι το ζήτημα είναι αν υπάρχει πολιτική βούληση να αλλάξουν τα προβλήματα της χώρας. Όπως είπε, πολλά από τα προβλήματα μπορούν να λυθούν μέσω κοινών νομοθετικών πρωτοβουλιών και, αφού αυτά επιλυθούν, τότε μπορούμε να συζητήσουμε για Συνταγματική Αναθεώρηση. «Δεν πρέπει να προχωρήσουμε σε μια Αναθεώρηση που θα αποτελέσει απλώς άλλοθι, για να μην αλλάξει τίποτα», κατέληξε.
Δανάη Κολτσίδα
«Σε ένα πολιτικό πλαίσιο, όπου η σύνθεση της επόμενης Βουλής είναι αβέβαιη, δεν μπορούμε παρά να είμαστε σκεπτικοί για το ‘momentum’ της αναθεώρησης»
Η Δανάη Κολτσίδα, δικηγόρος και πολιτική επιστήμονας, εξέφρασε σκεπτικισμό απέναντι στις πολλές Συνταγματικές Αναθεωρήσεις, επισημαίνοντας ότι οι πραγματικά σημαντικές αναθεωρήσεις, οι οποίες έφεραν ουσιαστικά αποτελέσματα, είναι ελάχιστες. Όπως ανέφερε, σήμερα η Αναθεώρηση ξεκινά με πρωτοβουλία της κυβερνητικής πλειοψηφίας, η οποία δεν έχει επιδείξει τα καλύτερα δείγματα γραφής στο πεδίο του Κράτους Δικαίου και της λειτουργίας της Δικαιοσύνης, ενώ το πολιτικό πλαίσιο είναι αβέβαιο, καθώς η σύνθεση της επόμενης Βουλής παραμένει άγνωστη. Σε αυτό το πλαίσιο, υποστήριξε ότι θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα σκεπτικοί για το «momentum» της Αναθεώρησης.
Αναφερόμενη στην ίδρυση Συνταγματικού Δικαστηρίου, η κ. Κολτσίδα τόνισε ότι ο διάχυτος έλεγχος συνταγματικότητας των νόμων αποτελεί ένα τεράστιο προοδευτικό και δημοκρατικό κεκτημένο. Ειδικά αν αναλογιστεί κανείς το γεγονός ότι η πλειοψηφία των δικαστών, ιδιαίτερα στις χαμηλότερες βαθμίδες, είναι εξαιρετικοί νομικοί που υπηρετούν ευσυνείδητα το λειτούργημά τους, όπως παρατήρησε.