Αν πέρυσι κυριάρχησαν στη δημόσια συζήτηση οι αντιπαραθέσεις για τα επιτεύγματα και τις αντιφάσεις της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, φέτος αναμφίβολα στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου στον χώρο του δημοσίου δικαίου θα βρεθεί το Σύνταγμα. Η Ελλάδα πλησιάζει στη συμπλήρωση 50 ετών από την ψήφιση του καταστατικού χάρτη του 1975, ενός θεμελιώδους συνταγματικού κειμένου, που υπήρξε καθοριστικό για την εδραίωση και την ενδυνάμωση της δημοκρατίας στη χώρα μας.
Παράλληλα, οι πρώτες συζητήσεις για τις προτεραιότητες της επόμενης συνταγματικής αναθεώρησης αρχίζουν δειλά να κάνουν την εμφάνισή τους, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για ουσιαστικό διάλογο γύρω από το Σύνταγμα. Σε αυτή την κατεύθυνση, ο συλλογικός τόμος «Σύνταγμα – Ερμηνεία Κατ’ άρθρο» έρχεται ως ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός. Το έργο αποτελεί καρπό συλλογικής προσπάθειας 48 διακεκριμένων νομικών από τη θεωρία και την πράξη, υπό την επιμέλεια των Σ. Βλαχόπουλου, Ξ. Κοντιάδη και Γ. Τασόπουλου. Εκδίδεται από το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου και τη Νομική Βιβλιοθήκη, με στόχο να συμβάλει καθοριστικά στην προσέγγιση του συνταγματικού κειμένου στη σύγχρονη εποχή του πολυεπίπεδου συνταγματισμού.
Η παρουσίαση της έντυπης έκδοσης την οποία τίμησε με την παρουσία της η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, πραγματοποιήθηκε το απόγευμα της Τρίτης, 21 Ιανουαρίου, στην αίθουσα «Χάρης Καρατζάς» της Νομικής Βιβλιοθήκης, παρουσία πλήθους διακεκριμένων νομικών και επιστημόνων.
Ξενοφών Κοντιάδης
«Ελπίζουμε το έργο αυτό να αξιοποιηθεί από τον νομικό κόσμο της χώρας μας και να συμβάλει στην εξέλιξη του δημοσίου δικαίου»
Ο Ξενοφών Κοντιάδης, Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου και Δικαίου Κοινωνικής Διοίκησης στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου και Πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, σημείωσε ότι παρέχεται στον νομικό κόσμο ένα πρωτότυπο έργο με μεγάλη θεωρητική και κυρίως πρακτική σημασία. Στο έργο αυτό συμμετείχαν 48 καθηγητές πανεπιστημίων, ανώτατοι δικαστές και επιφανείς νομικοί, οι οποίοι εξηγούν και αναλύουν εκτενώς τις διατάξεις του ισχύοντος Συντάγματος.
«Η πρώτη και μόνη μέχρι σήμερα ολοκληρωμένη κατ’ άρθρο ερμηνεία του Συντάγματος, μετά την αναθεώρηση του 2019, είναι το έργο το οποίο παρουσιάζουμε σήμερα», σημείωσε ο κ. Κοντιάδης, υπογραμμίζοντας τη σημασία της έκδοσης για την κατανόηση των συνταγματικών αρχών.
Η έκδοση επιδιώκει να ικανοποιήσει το αίτημα του νομικού κλάδου και της ευρύτερης επιστημονικής κοινότητας, παρέχοντας μια πρώτη και άμεση επαφή του ερευνητή με το νόημα και την αξία των συνταγματικών αρχών και διατάξεων.
«Ελπίζουμε το έργο αυτό να αξιοποιηθεί από τον νομικό κόσμο της χώρας μας και να συμβάλει στην εξέλιξη του δημοσίου δικαίου, στην πολιτειακή εκπαίδευση και στην ορθή, συνεπή και συνεκτική εφαρμογή του Συντάγματος από όλα τα όργανα του κράτους», ανέφερε, επισημαίνοντας εκ νέου τον διπλό στόχο του βιβλίου: την επιστημονική τεκμηρίωση και την πρακτική εφαρμογή.
Σπύρος Βλαχόπουλος
«Αυτό το μικρό κείμενο των 120 άρθρων πρέπει να μας ενώνει και να μας οδηγεί στο μέλλον, ακόμα και σε συνθήκες πολυεπίπεδου συνταγματισμού»
Ο Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ, ανέφερε ότι η διαδικασία επιμέλειας ενός βιβλίου είναι συχνά πιο απαιτητική από τη συγγραφή του. Υπογράμμισε ότι απαιτήθηκαν πολλές και ουσιαστικές συζητήσεις μεταξύ των συντελεστών, σημειώνοντας: «Υπήρξαν ημέρες που μιλήσαμε δεκάδες φορές για αυτόν τον τόμο, ο οποίος παρουσιάζεται σήμερα».
Ο ίδιος τόνισε τη συνεισφορά των συγγραφέων, λέγοντας ότι ανταποκρίθηκαν πλήρως στο δύσκολο έργο τους. Όπως ανέφερε, κατάφεραν να παρουσιάσουν ευσύνοπτα, αλλά ουσιαστικά, τη βασική προβληματική των άρθρων του Συντάγματος, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ποιότητα του έργου.
Αναφερόμενος στο ζήτημα του έντυπου και του ηλεκτρονικού βιβλίου, ο κ. Βλαχόπουλος έθιξε τη μοναδικότητα της εμπειρίας που προσφέρει το έντυπο βιβλίο. Εξήγησε ότι «η χαρά του να ξεφυλλίζεις, να ανοίγεις και να μυρίζεις ένα βιβλίο είναι μια εμπειρία που δεν υποκαθίσταται». Πρόσθεσε ότι το έντυπο βιβλίο, ως φυσική παρουσία στη βιβλιοθήκη, λειτουργεί ως συνεχής υπενθύμιση σε έναν κόσμο, όπου η πληροφορία συχνά χάνεται πολύ γρήγορα.
Ακόμη, ο ίδιος στάθηκε στη σημασία του Συντάγματος, ως συνεκτικού στοιχείου σε μια εποχή πλουραλισμού. Όπως ανέφερε, ζούμε σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα και αποδοχή της διαφορετικότητας, αν και τα χαρακτηριστικά αυτά αρχίζουν να αμφισβητούνται.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, σημείωσε ότι μια κοινωνία χρειάζεται συνεκτικά στοιχεία για να διατηρήσει την ενότητά της. «Το Σύνταγμά μας είναι ένα τέτοιο συνεκτικό στοιχείο, γιατί ενσωματώνει αξίες, ατομικά δικαιώματα, τις αρχές της δημοκρατίας, του φιλελευθερισμού, της ανθρώπινης αξίας, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της αυτονομίας του προσώπου», τόνισε.
Τέλος, υπογράμμισε τον θεμελιώδη ρόλο του Συντάγματος στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. «Αυτό το μικρό κείμενο των 120 άρθρων πρέπει να μας ενώνει και να μας οδηγεί στο μέλλον, ακόμα και σε συνθήκες πολυεπίπεδου συνταγματισμού», κατέληξε.
Σωτηρία Ντούνη
«Η γνώση του συστήματος των διατάξεων σε ένα δημοσιονομικό περιβάλλον, που επηρεάζεται από τις ευρωπαϊκές και διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας, είναι θεμέλιο για την κατανόηση της θέσης και των προκλήσεων ενός θεσμού, όπως το Ελεγκτικό Συνέδριο, που ήδη μετρά 196 έτη λειτουργίας»
Η Σωτηρία Ντούνη, Πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου, χαρακτήρισε το έργο που παρουσιάστηκε, ως την πρώτη ολοκληρωμένη ερμηνεία κατ’ άρθρο του Ελληνικού Συντάγματος, μετά την αναθεώρηση του 2019. Όπως τόνισε, το βιβλίο συνδυάζει τη θεωρία με την πράξη, προσφέροντας πολύτιμα εργαλεία σε νομικούς, ερευνητές και κάθε ενδιαφερόμενο, ενώ αναλύει διεξοδικά τις συνταγματικές διατάξεις, με διεπιστημονική προσέγγιση και πρακτική κατεύθυνση.
«Η συστηματική παρουσίαση και η υψηλή επιστημονική αξία του καθιστούν το βιβλίο αναντικατάστατο για την κατανόηση της συνταγματικής τάξης και της σχέσης της με τη σύγχρονη κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα», ανέφερε. Επεσήμανε, επίσης, ότι η παρουσίαση του βιβλίου είναι μια ευκαιρία αναστοχασμού πάνω στις θεμελιώδεις αρχές της συνταγματικής έννομης τάξης, καθώς και στο πώς αυτές επηρεάζουν τον νομικό πολιτισμό και την καθημερινότητα των πολιτών.
Ιδιαίτερη αναφορά έκανε στην ερμηνεία του άρθρου 98 του Συντάγματος, το οποίο αφορά στις αρμοδιότητες του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Όπως σημείωσε, η ερμηνεία του άρθρου στον συλλογικό τόμο φέρει την υπογραφή του πρώην πρωθυπουργού και επίτιμου Προέδρου του Δικαστηρίου, Ιωάννη Σαρμά. «Η γνώση του συστήματος των διατάξεων σε ένα δημοσιονομικό περιβάλλον, που επηρεάζεται από τις ευρωπαϊκές και διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας, είναι θεμέλιο για την κατανόηση της θέσης και των προκλήσεων ενός θεσμού, όπως το Ελεγκτικό Συνέδριο, που ήδη μετρά 196 έτη λειτουργίας», υπογράμμισε.
Η κ. Ντούνη αναφέρθηκε και στις προκλήσεις για τα επόμενα βήματα του Ελεγκτικού Συνεδρίου, επισημαίνοντας την ανάγκη επιτάχυνσης της απονομής δικαιοσύνης, τον ψηφιακό μετασχηματισμό του Δικαστηρίου και τη βελτίωση της επικοινωνιακής του πολιτικής. Επεσήμανε ότι ο ψηφιακός μετασχηματισμός, με τη χρήση ψηφιακών φακέλων, ηλεκτρονικών κοινοποιήσεων και τηλεδιασκέψεων, αναμένεται να εισαγάγει το Δικαστήριο σε μια νέα εποχή. Το νέο πληροφοριακό σύστημα, το οποίο θα τεθεί σε λειτουργία εντός του 2025, θα βελτιώσει τις ελεγκτικές και δικαιοδοτικές λειτουργίες του θεσμού.
Ολοκληρώνοντας, τόνισε ότι η ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης θα συμβάλει στην επιτάχυνση των διαδικασιών και θα βελτιώσει το έργο του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παράλληλα, ανέφερε ότι ο θεσμός προσπαθεί να έρθει πιο κοντά στους πολίτες, έχοντας αναβαθμίσει το τμήμα Επικοινωνίας, ορίσει εκπρόσωπο Τύπου και αναδιοργανώσει τη στρατηγική επικοινωνίας του.
Μιχάλης Πικραμένος
«Η μεγάλη πρόκληση για έναν καλό επιστήμονα σήμερα είναι να φωτίζει με εύληπτο τρόπο τα κρίσιμα ζητήματα, αφήνοντας πίσω τις υπερβολικά μακροσκελείς αναλύσεις»
Ο Μιχάλης Πικραμένος, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας και Καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τόνισε την πρωτοτυπία του έργου που παρουσιάστηκε, σημειώνοντας ότι συνδυάζει τη θεωρία με την πράξη. Όπως ανέφερε, «υπάρχει ένας γόνιμος διάλογος μεταξύ θεωρίας και νομολογίας, και στο τέλος γίνεται μια κριτική αποτίμηση, αναδεικνύοντας τις ασθενείς και ισχυρές πλευρές τους».
Υπογράμμισε, επίσης, με έμφαση την ανάγκη οι δικαστές και οι δικηγόροι να λειτουργούν ως επιστήμονες. «Δεν πρέπει να μένουμε στενά στα όρια μιας νομολογίας που αναπαράγουμε», ανέφερε, προσθέτοντας ότι η ποιοτική αναβάθμιση των αποφάσεων και των δικογράφων εξαρτάται από τη συνειδητοποίηση ότι «οι δικαστές και οι δικηγόροι δεν είναι εμπειροτέχνες».
Αναφερόμενος στη δικαιοσύνη, υποστήριξε ότι «τα δικαστήρια είναι τα εργαστήρια της νομικής επιστήμης, όπου δοκιμάζονται ιδέες, κατασκευές και θεωρητικές απόψεις». Τόνισε, δε, ότι οι δίκες αποτελούν πεδίο σύγκρουσης κοινωνικοπολιτικών αντιλήψεων και ότι πίσω από τους κανόνες δικαίου υπάρχει ένα κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο. «Η ερμηνεία των διατάξεων αναδεικνύει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο», σημείωσε.
Ο κ. Πικραμένος επισήμανε ότι η σύγχρονη αντίληψη του Συντάγματος δεν περιορίζεται στα 120 άρθρα του. «Η γραμματική ερμηνεία δεν επαρκεί πλέον. Στο πεδίο του πολυεπίπεδου συνταγματισμού, αναζητούμε το πνεύμα και τον σκοπό των διατάξεων, κάνοντας μια διαρκή σύνθεση και στάθμιση», ανέφερε.
Αναφέρθηκε επίσης στην ευρωπαϊκή προοπτική του Συντάγματος, που επιβάλλει πιο σύνθετες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. «Ο κανόνας δικαίου δεν μπορεί να λύσει τα πάντα, αλλά εμπλουτίζεται από τις γενικές αρχές του δικαίου και τις ευρωπαϊκές αρχές του νομικού μας πολιτισμού», τόνισε.
Αναφερόμενος στην απονομή δικαιοσύνης, επισήμανε ότι το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι πολυπαραγοντικό. Εστίασε στα ελλείμματα του εκπαιδευτικού συστήματος, όπως η αδυναμία κριτικής σκέψης και διάκρισης ουσιωδών από μη ουσιώδη θέματα, χαρακτηρίζοντας την παθογένεια αυτή διαχρονική.
Ολοκληρώνοντας, σημείωσε ότι «η μεγάλη πρόκληση για έναν καλό επιστήμονα σήμερα είναι να φωτίζει με εύληπτο τρόπο τα κρίσιμα ζητήματα, αφήνοντας πίσω τις υπερβολικά μακροσκελείς αναλύσεις». Τόνισε δε ότι το Σύνταγμα δεν πρέπει να χάνει τη σημασία του ή την κανονιστική του πυκνότητα, επισημαίνοντας την ανάγκη ωριμότητας, τόσο από το πολιτικό σύστημα, όσο και από τους λειτουργούς της δικαιοσύνης.
Γιάννης Τασόπουλος
«Όταν οι σταθμίσεις γίνονται ρευστές και αντιβαίνουν στο γράμμα του Συντάγματος, υπάρχει ο κίνδυνος να αναιρεθεί η δεσμευτική και κανονιστική αποτελεσματικότητα του Συντάγματος»
Ο Γιάννης Τασόπουλος, Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και δικηγόρος, παρουσίασε τη διαδρομή του Συντάγματος τα τελευταία 50 έτη, αναδεικνύοντας τρεις βασικές φάσεις: το Σύνταγμα των εγγυήσεων, το Σύνταγμα των σταθμίσεων και, όπως προτείνει, το Σύνταγμα των οριοθετήσεων.
Όπως εξήγησε, το Σύνταγμα του 1975 κινήθηκε στον «αστερισμό του εγγυητισμού», βασισμένο στη νομική θετικιστική παράδοση του Αριστόβουλου Μάνεση. «Η έμφαση ήταν στις λέξεις και στη λογική και αναλυτική ερμηνεία των κανόνων, σε μια προσπάθεια να τεθούν όρια στην εξουσία», ανέφερε.
Με την πάροδο του χρόνου, η λογική του Συντάγματος άλλαξε, με μοχλό την αρχή της αναλογικότητας. Όπως παρατήρησε, η άνθιση των δικαιωμάτων, που ενισχύουν τον προσωποκεντρικό χαρακτήρα του Συντάγματος, κορυφώθηκε με την κατοχύρωση της αρχής της αναλογικότητας στο άρθρο 25. Η αρχή αυτή, όπως υπογράμμισε, συνδυάζει την πολιτική ιεράρχηση των σκοπών της έννομης τάξης, με τον δικαστικό έλεγχο του τρόπου εφαρμογής της από τους δικαστές.
Αυτή η εξέλιξη μας οδήγησε στο Σύνταγμα των σταθμίσεων, το οποίο επικεντρώνεται στα θεμελιώδη δικαιώματα. «Το πρακτικό αποτύπωμα του Συντάγματος των σταθμίσεων είναι τέτοιο, που κάθε διαφορά τείνει να προσλαμβάνεται ως σύγκρουση δικαιωμάτων, η οποία πρέπει να τεθεί υπό στάθμιση», σημείωσε. Ωστόσο, αναγνώρισε και ένα αδύναμο σημείο: «Όταν οι σταθμίσεις γίνονται ρευστές και αντιβαίνουν στο γράμμα του Συντάγματος, υπάρχει ο κίνδυνος να αναιρεθεί η δεσμευτική και κανονιστική αποτελεσματικότητα του Συντάγματος».
Ο κ. Τασόπουλος ανέφερε ότι η εποχή του Συντάγματος των σταθμίσεων ανήκει στο παρελθόν. «Η ορκωμοσία του Τραμπ και η παρέμβαση του Μασκ υπέρ της ακροδεξιάς στη Γερμανία δείχνουν ότι η εποχή της ενίσχυσης και επέκτασης των δικαιωμάτων έχει τελειώσει. Σήμερα, η εκτελεστική εξουσία δοκιμάζει την αντοχή και τα όρια του δικαίου (testing the law)», σημείωσε.
Πρότεινε, συνεπώς, τη μετάβαση στο Σύνταγμα των οριοθετήσεων. Σύμφωνα με τον ίδιο, το Σύνταγμα των οριοθετήσεων διαφοροποιείται από το Σύνταγμα των εγγυήσεων, καθώς εστιάζει στην ηθικοπολιτική ερμηνεία των θεμελιωδών αρχών του, με στόχο τη διασφάλιση της πραγματικής εφαρμογής του. Μόνο όταν η ερμηνεία του Συντάγματος διεξάγεται υπό το πρίσμα ηθικοπολιτικών αρχών, ο καταστατικός χάρτης της πολιτείας αποτελεί πραγματικό και ουσιαστικό όριο της εξουσίας, στο πλαίσιο του κράτους δικαίου, όπως παρατήρησε.
Συνεργάτες του τόμου: Αιμιλιανίδης Α. Κ., Αναστασοπούλου Ι., Αυδίκος Γ., Βασιλείου Δ. Κ., Βλαχογιάννης Α., Βλαχόπουλος Σπ., Βλάχου-Βλαχοπούλου Μ.-Χ., Βούλγαρης Δ., Γιαννακούρου Γ., Γκόρτσος Χ. Βλ., Γουργουρίνης Α., Γώγος Κ. Ε., Δελλής Γ., Ηλιάδου Α. Ν., Καραβοκύρης Γ.Ν., Καυκά Χ., Κοντιάδης Ξ., Κουβαράς Η., Κουτνατζής Σ.-Ι. Γ., Κουτσούκος Ι., Κτιστάκη Στ., Μοροζίνης Ι. Κ., Μουσµούτη Μ., Μποτόπουλος Κ., Ξηρός Θ. Γ., Παναγοπούλου Φ., Παπακωνσταντίνου Α., Παπανικολάου Κ., Παπασπύρου Ν., Παπαστυλιανός Χ., Πικραμένος Μ., Πολίτης Ν., Πρεβεδούρου Ε., Σαραντοπούλου Φ. Γ., Σαρμάς Ι., Σημαντήρας Ν. Ι., Στεργίου Ά., Στρατηλάτης Κ., Σωτηρέλης Γ. Χ., Τασόπουλος Γ. Α., Τζέμος Β. Γ., Τσιλιώτης Χ. Μ., Τσιµάρας Κ., Τσιρωνάς Α. Β., Τσολακίδης Ζ., Τσουρουφλής Α., Φωτιάδου Α., Χρήστου Β.
Βρείτε την έκδοση εδώ