Η διαΝΕΟσις φροντίζει πάντοτε και με επιμέλεια να τροφοδοτεί τον δημόσιο διάλογο με γόνιμες σκέψεις και ιδέες. Αυτή τη φορά, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 ετών από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα, διοργάνωσε την προηγούμενη εβδομάδα, Πέμπτη 21 Νοεμβρίου, μια δημόσια εκδήλωση στην Εθνική Πινακοθήκη για το αύριο – ένα αύριο στο οποίο, όπως δήλωνε και με τον τίτλο της, καλούμαστε να προχωρήσουμε «ταχύτερα και καλύτερα».
«Η ενδυνάμωση της δημοκρατίας προϋποθέτει τον αναστοχασμό, την ανάληψη ευθυνών, στο μέτρο που αναλογεί στον καθένα μας, τη λογοδοσία και τον σχεδιασμό, αλλά πάνω από όλα, την υπεράσπιση των θεμελιωδών αξιών της, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης, σε μια περίοδο που αυτές ακριβώς, επί της αρχής, αμφισβητούνται. Διαφυλάσσοντας και εμπλουτίζοντας, ανανεώνοντας την παράδοση της Μεταπολίτευσης, προστατεύουμε τα πιο ισχυρά και συγκροτητικά στοιχεία της ταυτότητάς μας», επεσήμανε με το χαιρετισμό της η Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου.
Κατά την εκδήλωση, παρουσιάστηκε και διανεμήθηκε ο νέος συλλογικός τόμος της διαΝΕΟσις με τίτλο «1974-____: Επιτεύγματα και κρίσεις της Μεταπολίτευσης, προκλήσεις για το μέλλον», ο οποίος περιλαμβάνει τις αναλύσεις και τις μαρτυρίες 31 σημαντικών συγγραφέων. Στην παρουσίαση, η οποία έγινε υπό τον συντονισμό του Διευθυντή Περιεχομένου της διαΝΕΟσις και επιμελητή του τόμου, Ηλία Νικολαΐδη, συμμετείχαν η Βασιλική Γεωργιάδου, Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Διευθύντρια & Πρόεδρος ΔΣ του ΕΚΚΕ, και ο Κώστας Κωστής, Καθηγητής Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ, Διευθυντής του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας.
Η κ. Γεωργιάδου υποστήριξε ότι οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία είναι γνωστοί, καθώς τις τελευταίες δύο δεκαετίες παρατηρήθηκε μια έκρηξη φαινομένων λαϊκισμού, ριζοσπαστισμού και εξτρεμισμού στην Ευρώπη και σε παγκόσμιο επίπεδο. Ένας από τους βασικούς λόγους αυτών των φαινομένων ήταν η ύπαρξη πληθυσμιακών ομάδων που έμειναν πίσω – οι λεγόμενοι «χαμένοι» του εκσυγχρονισμού και της παγκοσμιοποίησης. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό, καθώς ο κυνισμός τείνει να παράγεται και να ενισχύεται ιδιαίτερα σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες. Πρόκειται για ανθρώπους που βιώνουν συναισθήματα εγκατάλειψης και εκφράζουν έντονα παράπονα για την πολιτική ηγεσία, καθώς και για τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές ελίτ.
Από τη δική του μεριά ο κ. Κωστής, σχολίασε το πώς η ελληνική μετάβαση υπήρξε μέρος ενός ευρύτερου κύματος εκδημοκρατισμού ανά τον κόσμο την ίδια περίοδο. Εξέφρασε, όμως, την ανησυχία του για το μέλλον, καθώς και για την αναγκαιότητα αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και ενίσχυσης της μεσαίας τάξης.
Στη δεύτερη συζήτηση με θέμα «Ευκαιρίες και προκλήσεις του μέλλοντος για την Ελλάδα», υπό τον συντονισμό της δημοσιογράφου Ελένης Βαρβιτσιώτη, συμμετείχαν οι: Αρίστος Δοξιάδης, Εταίρος Opendfund και BigPi Ventures, Κώστας Καρτάλης, Καθηγητής Φυσικής Περιβάλλοντος και Κλίματος στο ΕΚΠΑ, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Κλιματική Αλλαγή, Μιχάλης Μπλέτσας, Διευθυντής Πληροφορικής του ΜΙΤ Media Lab, Διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας, Μιχάλης Ν. Πικραμένος, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ, Αλεξάνδρα Τραγάκη, Καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, και Φωτεινή Τσαλίκογλου, Συγγραφέας, Ομότιμη Καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Αλεξάνδρα Τραγάκη
«Η διαφορά μεταξύ γεννήσεων και θανάτων στην Ελλάδα είναι σήμερα τόσο μεγάλη, που δεν μπορεί να καλυφθεί»
Η Καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αλεξάνδρα Τραγάκη, αναφέρθηκε στη δημογραφική κρίση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα, επισημαίνοντας πως το 1981 αποτέλεσε σημείο καμπής για τη χώρα. Από εκείνη τη χρονιά, το επίπεδο γονιμότητας της χώρας έπεσε κάτω από το 2,1, το ελάχιστο επίπεδο που απαιτείται για τη διατήρηση του πληθυσμού. Η Ελλάδα, όπως εξήγησε, ήταν μία από τις τελευταίες ευρωπαϊκές χώρες που κατέγραψε αυτή την πτώση, την ώρα που άλλες χώρες είχαν ήδη δει μείωση της γονιμότητας από τη δεκαετία του ’70, μετά το baby boom της δεκαετίας του ’60. Η γονιμότητα στην Ελλάδα παρέμεινε σταθερή για πολλά χρόνια, όμως το 1981 σημειώνεται η αρχή της ραγδαίας πτώσης, η οποία, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, καθιστά τη χώρα την ευρωπαϊκή με το χαμηλότερο επίπεδο γονιμότητας.
Η ίδια τόνισε ότι η μείωση αυτή συνδέεται με μια βαθιά αλλαγή στη νοοτροπία της κοινωνίας και με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Κεντρικό ρόλο έπαιξε η χειραφέτηση της γυναίκας και η ένταξή της στην αγορά εργασίας, γεγονός που, χωρίς την ύπαρξη υποστηρικτικών θεσμών, οδήγησε στην αναπροσαρμογή των οικογενειακών προτύπων. Αυτό, κατά την κ. Τραγάκη, είχε ως αποτέλεσμα την καθυστέρηση στην απόκτηση παιδιών, γεγονός που συνέβαλε στη μείωση του αριθμού των γεννήσεων.
Η τάση αυτή δεν περιορίζεται μόνο στην Ελλάδα, αλλά έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις. Σήμερα, το 70% των χωρών στον κόσμο καταγράφουν γονιμότητα κάτω από το 2,1, και όχι μόνο στις ανεπτυγμένες χώρες, αλλά και σε περιοχές όπως η Νότια Κορέα και η Μάλτα, όπου τα επίπεδα γονιμότητας έχουν πέσει ακόμη και κάτω από το 1. Η Νότια Κορέα, ειδικότερα, παρουσιάζει τα τελευταία 5-6 χρόνια δείκτη γονιμότητας μόλις 0,7, υπογραμμίζοντας την παγκόσμια τάση προς τη μείωση των γεννήσεων.
Η κ. Τραγάκη υπογράμμισε επίσης ότι η διαφορά μεταξύ γεννήσεων και θανάτων στην Ελλάδα είναι σήμερα τόσο μεγάλη, που δεν μπορεί να καλυφθεί. Οι θάνατοι είναι σχεδόν διπλάσιοι από τις γεννήσεις, με το δείκτη γονιμότητας να βρίσκεται στο 1,3. Όπως εξήγησε, αν η χώρα ήθελε να καλύψει τους θανάτους και να έχει μηδενικό φυσικό ισοζύγιο, θα χρειαζόταν να αυξήσει τη γονιμότητα στο 2,6 παιδιά ανά γυναίκα, επίπεδο που παρατηρείται μόνο σε ειδικές συνθήκες, όπως στο Ισραήλ, και σε κάποιες περιοχές της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής, αλλά όχι στην Ευρώπη.
Η Καθηγήτρια τόνισε ότι η πραγματικότητα σήμερα είναι ότι, αν και ο πληθυσμός θα μειώνεται, αυτός θα γερνάει ταυτόχρονα. Ωστόσο, σημείωσε ότι η γήρανση δεν σημαίνει αναγκαστικά υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, αρκεί να υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για τη διαχείριση της μεγαλύτερης ηλικίας. Η ίδια επεσήμανε ότι είναι κρίσιμο να εκπαιδευτούμε και να προετοιμαστούμε για τη διαχείριση ενός μεγάλου αριθμού ηλικιωμένων, με στόχο όχι μόνο την κάλυψη των αναγκών των συνταξιούχων, αλλά και την προετοιμασία για έναν τρόπο ζωής που θα επιτρέπει στους ανθρώπους να γεράσουν με υγεία και ποιότητα. Όπως τέλος υποστήριξε, υπάρχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης στην κοινωνική υποδομή και τις πολιτικές για τους ηλικιωμένους, προκειμένου να διασφαλιστεί μια καλή και παραγωγική γήρανση για το μέλλον της χώρας.
Αρίστος Δοξιάδης
«Το κράτος, εκμεταλλευόμενο την αξιοπιστία που φαινομενικά παρείχε η συμμετοχή του στο ευρώ, επένδυσε σε μαζικό δανεισμό από το εξωτερικό, με αποτέλεσμα την υπερβολική αύξηση του εξωτερικού χρέους και την παραμέληση του παραγωγικού τομέα»
Ο Αρίστος Δοξιάδης, εταίρος των Opendfund και BigPi Ventures, ανέφερε ότι το 2010 ήταν η χρονιά που έγινε σαφές ότι το μοντέλο ανάπτυξης που ακολουθήθηκε στην Ελλάδα για 35 χρόνια δεν ήταν βιώσιμο, καθώς παρά τις σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές, η παραγωγή παρέμεινε στάσιμη.
Η Ελλάδα, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, έκανε σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές όπως δρόμους, αεροδρόμια, δίκτυα κινητής τηλεφωνίας και ένα εκτεταμένο εκπαιδευτικό σύστημα, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Παρά τις σημαντικές αυτές υποδομές, όμως, η παραγωγή προϊόντων με διεθνή εμπορική αξία, όπως τα ρούχα, τα αυτοκίνητα και η ενέργεια, έμεινε σχεδόν αμετάβλητη, ενώ η κατανάλωση αυξήθηκε σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Στην ουσία, η Ελλάδα δεν κατάφερε να αναπτύξει τη βασική παραγωγή, που είναι κρίσιμη για την οικονομική ευημερία.
Το κράτος, εκμεταλλευόμενο την αξιοπιστία που φαινομενικά παρείχε η συμμετοχή του στο ευρώ, επένδυσε σε μαζικό δανεισμό από το εξωτερικό, με αποτέλεσμα την υπερβολική αύξηση του εξωτερικού χρέους και την παραμέληση του παραγωγικού τομέα. Όπως υπογράμμισε ο κ. Δοξιάδης, η αμελής ανάπτυξη του παραγωγικού τομέα υπήρξε ο βασικός λόγος που η χώρα δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει μια αειφόρο οικονομία.
Περαιτέρω, όπως σημείωσε, η πρώτη οκταετία της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (1981-1989) χαρακτηρίστηκε από δύο σημαντικές αποτυχίες και μία αξιοσημείωτη επιτυχία. Η αποτυχία του Οργανισμού Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων, ο οποίος όχι μόνο δεν κατάφερε να ενισχύσει την παραγωγή, αλλά αντίθετα κατέστρεψε πολλές επιχειρήσεις, καθώς και οι αποτυχημένοι αγροτικοί συνεταιρισμοί, οι οποίοι απέτυχαν να εξελιχθούν παρά τις κρατικές επιχορηγήσεις. Παρόλα αυτά, τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα αποτέλεσαν μία μεγάλη επιτυχία της κυβέρνησης Παπανδρέου, καθώς προετοίμασαν το έδαφος για τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης και τα ΕΣΠΑ, που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της Ευρώπης συνολικά.
Σήμερα, σύμφωνα με τον Αρίστο Δοξιάδη, η συζήτηση για το μέλλον της ελληνικής οικονομίας επηρεάζεται από τρεις βασικές φιλοσοφίες: τη φιλελεύθερη προσέγγιση, το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο και την ενεργή βιομηχανική πολιτική. Η φιλελεύθερη πολιτική που ακολουθεί η σημερινή κυβέρνηση επικεντρώνεται σε φοροαπαλλαγές και κίνητρα για επενδύσεις. Αν και ο κ. Δοξιάδης θεωρεί ότι αυτή η κατεύθυνση είναι σωστή, τονίζει ότι από μόνη της δεν επαρκεί για την επίλυση των προβλημάτων. Η δεύτερη προσέγγιση, που ενσωματώνει την αναδιανομή μέσω αυξημένων μισθών και κοινωνικών παροχών, κινδυνεύει να οδηγήσει σε αυξημένη ανεργία, χωρίς να ενισχύσει τη βασική παραγωγική βάση της οικονομίας.
Η τρίτη και πιο υποσχόμενη προσέγγιση είναι η ενεργή βιομηχανική πολιτική, η οποία προτείνει την υποστήριξη στρατηγικών τομέων του ιδιωτικού τομέα από το κράτος, προκειμένου να αναμορφωθεί το παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Τέλος, όπως τόνισε, το κράτος πρέπει να στηρίξει κλάδους που έχουν ήδη δυναμική και εξαγωγικές δυνατότητες, όπως η φαρμακοβιομηχανία, η τεχνολογία, η πράσινη μετάβαση και η αμυντική βιομηχανία, καθώς αυτοί οι τομείς προσφέρουν τις μεγαλύτερες ευκαιρίες για τη χώρα.
Κώστας Καρτάλης
«Η κλιματική αλλαγή μας αναγκάζει να σκεφτούμε τη φέρουσα ικανότητα κάθε περιοχής»
Η Ελλάδα διαθέτει μοναδικά πλεονεκτήματα όσον αφορά το φυσικό της περιβάλλον και το κλίμα της, τα οποία θα μπορούσαν να την καταστήσουν πρωτοπόρο στη βιώσιμη ανάπτυξη, ωστόσο, η αξιοποίηση αυτών των δυνατοτήτων παραμένει περιορισμένη. «Η χώρα θα μπορούσε να έχει επιτύχει πολύ περισσότερα», όπως τόνισε ο Κώστας Καρτάλης, Καθηγητής Φυσικής Περιβάλλοντος και Κλίματος στο ΕΚΠΑ και μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Κλιματική Αλλαγή. «Η Ελλάδα δεν βρίσκεται στη χειρότερη θέση, αλλά το γεγονός αυτό δεν αποτελεί λόγο για ικανοποίηση», τόνισε, υπογραμμίζοντας ότι οι δυνατότητες για βελτίωση είναι πολλές και ξεκάθαρες.
Η Ελλάδα, αν και ξεκίνησε με περιορισμένες περιβαλλοντικές πολιτικές, γνώρισε σημαντική πρόοδο μετά την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ενσωμάτωση κοινοτικών οδηγιών και η πίεση για προσαρμογή στις ευρωπαϊκές απαιτήσεις είχαν καταλυτική σημασία στην ωρίμανση της περιβαλλοντικής πολιτικής της χώρας. Η αέρια ρύπανση, που κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1980, προκάλεσε έντονη ανησυχία και αποτέλεσε βασικό κίνητρο για δράση. Ιδιαίτερα, η Αθήνα και άλλες μεγάλες πόλεις αποτέλεσαν σημεία αιχμής για την ανάγκη παρέμβασης. Το περιβάλλον άρχισε να αναγνωρίζεται ως θεμελιώδες για την ποιότητα ζωής των πολιτών.
Μία από τις σημαντικότερες επιτυχίες ήταν η ένταξη περίπου 330 περιοχών φυσικού περιβάλλοντος στο δίκτυο Natura 2000 το 1995, μια κίνηση που συνέβαλε στην προστασία αυτών των περιοχών και υπήρξε η βάση για την περαιτέρω περιβαλλοντική πολιτική της χώρας. Ωστόσο, η προσπάθεια αυτή συνοδεύτηκε από αποτυχίες που περιορίζουν την πλήρη αξιοποίηση του περιβαλλοντικού δυναμικού. «Από τις 400 περιοχές που εντάχθηκαν στο δίκτυο, μόνο οι 10 διαθέτουν διαχειριστικά σχέδια», επεσήμανε ο κ. Καρτάλης, τονίζοντας πως η έλλειψη ολοκληρωμένων σχεδίων διαχείρισης παραμένει ένα σοβαρό εμπόδιο για την πλήρη αποκατάσταση της σχέσης της χώρας με το φυσικό της περιβάλλον.
Σημαντικό βήμα στον τομέα της αποκατάστασης του περιβάλλοντος ήταν και η αναστήλωση της λίμνης Κάρλας, που είχε αποξηρανθεί το 1962 για γεωργικούς σκοπούς, προκαλώντας σοβαρά οικολογικά προβλήματα. Η αποκατάσταση της λίμνης στα τέλη της δεκαετίας του 1990 αποτέλεσε μια πράξη αυτοκριτικής, όπως παρατήρησε.
Από την άλλη, ο χωροταξικός σχεδιασμός παραμένει προβληματικός, παρά τις νομοθετικές πρωτοβουλίες, όπως αυτή του Αντώνη Τρίτση. Η εκτός σχεδίου δόμηση και η διάχυτη ανάπτυξη στην ύπαιθρο επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα του αστικού και φυσικού περιβάλλοντος, παρά τις προσπάθειες του Συμβουλίου της Επικρατείας να προστατεύσει τα φυσικά αγαθά της χώρας.
Η κλιματική αλλαγή εισάγει νέες παραμέτρους στην αντιμετώπιση του περιβάλλοντος και απαιτεί την ενσωμάτωσή της σε όλες τις πολιτικές της χώρας. Από τη διαχείριση των υδατικών πόρων μέχρι τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, η κλιματική κρίση επιβάλλει μια νέα προσέγγιση. «Η κλιματική αλλαγή μας αναγκάζει να σκεφτούμε τη φέρουσα ικανότητα κάθε περιοχής», εξήγησε ο κ. Καρτάλης, προσθέτοντας πως η βιώσιμη ανάπτυξη πρέπει να λάβει υπόψη πόσο μπορεί να αντέξει η κάθε περιοχή σε τουριστική κίνηση ή σε νέα κτίρια.
Η ενσωμάτωση της κλιματικής παραμέτρου στον ενεργειακό και υδατοκαλλιεργητικό σχεδιασμό, αλλά και στην ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, είναι κρίσιμη για το μέλλον. Ωστόσο, η επιτυχία της κλιματικής ουδετερότητας απαιτεί μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. «Η πορεία αυτή δεν πρέπει να περιορίζεται στα επόμενα έξι ή επτά χρόνια», ανέφερε με έμφαση ο κ. Καρτάλης, τονίζοντας ότι η στρατηγική πρέπει να φτάσει μέχρι το 2050.
Η πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα παραμένει ανοιχτή, παρόλες τις δυσκολίες που ενδέχεται να προκύψουν. «Η καθαρή ενέργεια εξασφαλίζει ενεργειακή αυτονομία, μειώνοντας την εξάρτηση από εξωτερικούς παράγοντες», σύμφωνα με τον Καθηγητή. Η Ελλάδα, αν και συνεισφέρει ένα μικρό ποσοστό στις παγκόσμιες εκπομπές CO2, μπορεί να συμβάλει στην παγκόσμια προσπάθεια κατά της κλιματικής κρίσης. Η καθαρή ενέργεια, όπως σημειώνει, προσφέρει τη δυνατότητα εξοικονόμησης πόρων που μπορούν να επενδυθούν στην κοινωνική και περιφερειακή ανάπτυξη, προστατεύοντας ταυτόχρονα το περιβάλλον.
Μιχάλης Πικραμένος
«Το σοβαρό έλλειμμα αξιοκρατίας και η απουσία συναινετικής δημοκρατίας συνιστούν τα δύο μεγαλύτερα ρήγματα που ταλανίζουν τους θεσμούς μας»
Ο Μιχάλης Πικραμένος, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας και Καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ, ανέφερε ότι η πρόοδος των θεσμών στη χώρα μας εξαρτάται από δύο βασικούς παράγοντες: τα «κείμενα» και τα «πρόσωπα». Τα «κείμενα» αφορούν το νομικό πλαίσιο, όπως το Σύνταγμα, οι νόμοι και οι ευρωπαϊκές διατάξεις, ενώ τα «πρόσωπα» αναφέρονται στους φορείς εξουσίας που επηρεάζουν τη λειτουργία των θεσμών. Το Σύνταγμα του 1975, που αναθεωρήθηκε το 2001, αποδείχθηκε ανθεκτικό και προσαρμόσιμο στις δύσκολες συνθήκες της χώρας, ενώ το ευρωπαϊκό δίκαιο ενίσχυσε το θεσμικό μας οπλοστάσιο. Παρά τη νομική σταθερότητα, οι κανόνες δικαίου δεν αντανακλούν πάντα την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, γεγονός που καθιστά τον ρόλο των προσώπων ιδιαίτερα σημαντικό. Οι προσωπικότητες που ασκούν εξουσία είναι εκείνες που διαμορφώνουν τη λειτουργία των θεσμών, καθορίζοντας την πορεία της χώρας.
Ο κ. Πικραμένος αναγνώρισε δύο διαχρονικά προβλήματα στους θεσμούς μας: το σοβαρό έλλειμμα αξιοκρατίας και την απουσία συναινετικής δημοκρατίας. Αυτά τα προβλήματα, είπε, αποδυνάμωσαν τη θεσμική λειτουργία και συνέβαλαν στην οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, η οποία οδήγησε τη χώρα στο Μνημόνιο, πιο βαθιά από ό,τι άλλες χώρες. Παράλληλα, εξέφρασε με διάθεση ειλικρίνειας προβληματισμούς για την κατάσταση στη Δικαιοσύνη, υπογραμμίζοντας ότι οι δικαστές, αν και παίζουν καθοριστικό ρόλο, δεν κατάφεραν να επιταχύνουν την απονομή της. Επεσήμανε, επίσης, την ανάγκη αλλαγής της νοοτροπίας του δικηγορικού σώματος, το οποίο συχνά αντιμετωπίζει το επαγγελματικό του καθήκον περισσότερο ως μέσο βιοπορισμού παρά ως λειτούργημα. Ιδιαίτερα ανέφερε την υποστελέχωση της Δικαιοσύνης, επισημαίνοντας την ανισότητα στην αναλογία δικαστών προς δικαστικούς υπαλλήλους, κάτι που επιδεινώνει τη λειτουργία των δικαστηρίων. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, η αναλογία είναι πολύ καλύτερη, και τα δικαστήρια έχουν τη δυνατότητα να διαχειρίζονται τον προϋπολογισμό τους και να προσλαμβάνουν προσωπικό για ειδικές ανάγκες, ενισχύοντας έτσι την αποδοτικότητα.
Αναφορικά με τα Μέσα Ενημέρωσης, ο κ. Πικραμένος τόνισε τη σημασία τους στη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας των θεσμών, υπογραμμίζοντας ότι η κυριαρχία των τοξικών ειδήσεων και η ανεπαρκής προβολή των θετικών δράσεων πλήττουν την εμπιστοσύνη του κόσμου στη Δικαιοσύνη και στους θεσμούς γενικότερα. Παρά τις αντιδράσεις που προκαλούν οι αποφάσεις που θίγουν συμφέροντα, όπως αυτές που αφορούν την εκτός σχεδίου δόμηση, υποστήριξε ότι αυτές είναι αναγκαίες για τη βιώσιμη ανάπτυξη της χώρας. Στην ίδια λογική, επεσήμανε ότι η ενίσχυση της εξωστρέφειας των θεσμών είναι κρίσιμη για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης της κοινωνίας.
Ο κ. Πικραμένος, επίσης, αναφέρθηκε στην ανάγκη για ποιοτική και δημιουργική προσέγγιση των θεσμικών προβλημάτων, αντί για τον καταγγελτικό λόγο που συχνά κυριαρχεί στον δημόσιο διάλογο. Ο καταγγελτικός λόγος, όπως σημείωσε, είναι εύκολος και ανέξοδος, όμως η λύση των προβλημάτων απαιτεί προτάσεις και συγκεκριμένα βήματα. Σημείωσε ότι το πραγματικό πρόβλημα ξεκινά από τη σχέση του πολίτη με το κράτος, καθώς ο μέσος Έλληνας συχνά αντιλαμβάνεται το κράτος ως λάφυρο από το οποίο μπορεί να απολαμβάνει παροχές χωρίς να έχει υποχρεώσεις απέναντί του.
Επιπλέον, ανέφερε ότι η ψηφιοποίηση, η οποία ήδη εφαρμόζεται στη Δικαιοσύνη και στο Συμβούλιο της Επικρατείας, είναι ένα σημαντικό βήμα για την αποτελεσματικότερη λειτουργία των θεσμών, αλλά υπάρχουν ακόμη πολλές αντιστάσεις που εμποδίζουν την υλοποίησή της. Περαιτέρω, ο ίδιος υπογράμμισε τη σημασία της ουσιαστικής αξιολόγησης στον δημόσιο τομέα, τονίζοντας ότι η μονιμότητα πρέπει να συνδέεται με την απόδοση και ότι όσοι δεν είναι επαρκείς για τις θέσεις τους πρέπει να απομακρύνονται. Υποστήριξε ότι το κράτος δεν πρέπει να λειτουργεί ως πολυεθνική επιχείρηση ή φιλανθρωπικό ίδρυμα που παρέχει θέσεις εργασίας χωρίς να απαιτεί αντίστοιχη απόδοση.
Κλείνοντας, ο κ. Πικραμένος τόνισε ότι, όσο και αν προχωρήσουμε, αν οι νοοτροπίες των ανθρώπων δεν αλλάξουν, οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις δεν θα φέρουν ουσιαστική αλλαγή. «Οι υλικοτεχνικές υποδομές και οι κανόνες δικαίου είναι σημαντικοί, αλλά οι άνθρωποι είναι εκείνοι που κάνουν τη διαφορά», όπως τέλος ανέφερε.
Μιχάλης Μπλέτσας
«Όταν οι περισσότεροι ενημερώνονται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία δεν έχουν σχεδιαστεί για ενημέρωση, οι συναινέσεις είναι αδύνατες, ακόμη και στα στοιχειώδη, διότι ο καθένας ζει στην δική του φούσκα πληροφόρησης»
Ο Μιχάλης Μπλέτσας, Διευθυντής Πληροφορικής του MIT Media Lab και Διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας, αναφέρθηκε στη σημαντική πρόοδο που έχει σημειώσει η Ελλάδα στην αξιοποίηση της τεχνολογίας για τη διαφάνεια και την αξιοπιστία των δημοκρατικών διαδικασιών μετά το 1974. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προόδου είναι η ταχύτητα και η ακρίβεια με την οποία ανακοινώνονται τα εκλογικά αποτελέσματα στη χώρα, σε αντίθεση με άλλες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου παρατηρούνται καθυστερήσεις και συχνές αμφισβητήσεις. Η δυνατότητα παράδοσης αξιόπιστων αποτελεσμάτων, πολλές φορές μέσα σε λίγες ώρες από το κλείσιμο της κάλπης, αποτελεί παράγοντα σταθερότητας και ενίσχυσης της εμπιστοσύνης στις δημοκρατικές διαδικασίες.
Ωστόσο, τόνισε ότι η δημοκρατία δεν περιορίζεται μόνο στις εκλογές και ότι υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στον τρόπο που οι κοινωνίες καταναλώνουν και ερμηνεύουν την πληροφορία, ιδίως στο πλαίσιο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ο κ. Μπλέτσας παρατήρησε ότι οι Έλληνες κατατάσσονται μεταξύ των πρώτων λαών που αντλούν ενημέρωση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία όμως δεν έχουν σχεδιαστεί για να παρέχουν έγκυρη πληροφόρηση. Ο κύριος στόχος αυτών των μέσων είναι η προσέλκυση προσοχής, η δημιουργία εντυπώσεων και, συχνά, η πόλωση. Αυτό έχει οδηγήσει σε μια κοινωνία κατακερματισμένη, όπου οι πολίτες ζουν σε «φούσκες πληροφόρησης» και δεν μοιράζονται μια κοινή βάση δεδομένων για να συζητήσουν ή να συναινέσουν.
Η απουσία κοινά αποδεκτής αλήθειας, όπως εν συνεχεία παρατήρησε, αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας. Στα κοινωνικά δίκτυα, οι χρήστες εκτίθενται επιλεκτικά σε πληροφορίες που ενισχύουν τις προκαταλήψεις τους, ενώ οι εκστρατείες παραπληροφόρησης, συχνά οργανωμένες από εξωτερικούς φορείς, εντείνουν το πρόβλημα. Η Ελλάδα έχει υπάρξει πεδίο δοκιμών για υβριδικές απειλές εδώ και πολλά χρόνια, με παραπληροφορήσεις όπως το «σχέδιο Πυθία» και τη χρήση ψευδών ειδήσεων για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Οι δυνατότητες της τεχνολογίας, όπως η δημιουργία ψεύτικων ειδήσεων, φωνών ή ακόμα και βίντεο που φαίνονται αυθεντικά, καθιστούν ολοένα και πιο δύσκολο τον διαχωρισμό της αλήθειας από το ψέμα.
Ο κ. Μπλέτσας υπογράμμισε ότι η προσαρμογή της κοινωνίας στις νέες συνθήκες απαιτεί κριτική σκέψη και ενίσχυση της επιστημονικής μεθοδολογίας. Η εκπαίδευση μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην καλλιέργεια της ορθολογικής σκέψης από τα πρώτα σχολικά χρόνια, καθώς η τεχνολογία προσφέρει τόσο εργαλεία που ενισχύουν τη δημοκρατία, όσο και μηχανισμούς που την υπονομεύουν. Η πρόκληση για τις σύγχρονες κοινωνίες είναι να μάθουν να ξεχωρίζουν την αξιόπιστη πληροφόρηση από την παραπληροφόρηση, ενσωματώνοντας μια επιστημονική προσέγγιση στη συλλογική μας νοοτροπία.
Τέλος, σύμφωνα με τον κ. Μπλέτσα, η αλήθεια δεν είναι θέμα πλειοψηφίας ή δημοκρατικής απόφασης, αλλά είναι ζήτημα έρευνας, τεκμηρίωσης και διαφάνειας.
Φωτεινή Τσαλίκογλου
«Να κάνουμε οίστρο της ζωής το φόβο του θανάτου»
Η Φωτεινή Τσαλίκογλου, συγγραφέας και Ομότιμη Καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αναφέρθηκε στο θεμέλιο της ανθρώπινης ύπαρξης, τον ψυχικό παράγοντα, και στη σημαντικότητα της ψυχικής υγείας στην καθημερινότητά μας. Ξεκίνησε την τοποθέτησή της αναλογιζόμενη τις εντυπωσιακές αλλαγές της ελληνικής κοινωνίας από το 2000 και την ευφορία που έφερε η φιλοξενία των Ολυμπιακών Αγώνων, έως την απότομη μετάβαση στην Ελλάδα της κρίσης, όπου η οικονομική κρίση φάνηκε να απειλεί την κοινωνική σταθερότητα. Στην Ελλάδα, η αυξημένη παρουσία απορριμματοφόρων με ανθρώπους που αναζητούσαν τροφή και η αναδυόμενη παντού παρουσία των ενεχυροδανειστηρίων, τα οποία προέβαλαν ένα αμείλικτο πρόσωπο της επιβίωσης, υπήρξαν σκηνές που στιγματίστηκαν ανεξίτηλα στην κοινωνική μνήμη. Οι αυξημένοι δείκτες αυτοκτονιών και η έξαρση των αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών σε αυτή την περίοδο, αποτέλεσαν θλιβερές συνέπειες της κρίσης, οι οποίες ενσωματώθηκαν στον συλλογικό ψυχισμό.
Η κ. Τσαλίκογλου, όμως, δεν αναφέρθηκε μόνο στα φαινόμενα της ψυχικής ασθένειας, αλλά και στη «γκρίζα ζώνη» που δημιουργήθηκε στην ελληνική κοινωνία, δηλαδή σε εκείνους τους ανθρώπους που δεν παρουσιάζουν κάποια αναγνωρίσιμη ψυχική διαταραχή, αλλά δυσκολεύονται να επιβιώσουν ψυχικά. Αυτή η κατηγορία πολιτών, που δεν καταγράφεται σε στατιστικές, φέρει τα σημάδια μιας κοινωνίας που προσπαθεί να συνυπάρξει με την κρίση, χωρίς να μπορεί να αποδεχτεί πλήρως την ψυχική κόπωση που αυτή συνεπάγεται.
Η πανδημία της COVID-19 ενίσχυσε περαιτέρω αυτές τις ψυχικές πληγές, αφού η διαχείριση του θανάτου, που είχε γίνει αναπόφευκτη, έφερε τους ανθρώπους αντιμέτωπους με την αδυναμία τους να αποδεχτούν την ανθρώπινη θνητότητα. Η κ. Τσαλίκογλου αναφέρθηκε σε μια χαρακτηριστική εικόνα αυτής της εποχής: μια εγγονή να αποχαιρετά τη γιαγιά της μέσω της οθόνης ενός κινητού τηλεφώνου, αποκαλύπτοντας τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία αντικατέστησε τον ανθρώπινο αποχαιρετισμό. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της πανδημίας ήταν η απώλεια των ταφικών εθίμων, που με τις ρίζες τους στην ελληνική παράδοση, έδιναν την ευκαιρία στον άνθρωπο να αναγνωρίσει τον θάνατο και τη θλίψη ως μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης.
Αναφορικά με την ψυχική υγεία της σύγχρονης κοινωνίας, η Τσαλίκογλου επεσήμανε την αδυναμία της ελληνικής κοινωνίας να αποδεχτεί τη θλίψη, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι «η κοινωνία μας σήμερα είναι, σε έναν βαθμό, μια κοινωνία νηπενθής», που αρνείται να αντιμετωπίσει τον πόνο και την απογοήτευση. Αυτό το φαινόμενο ενισχύθηκε, όπως σημείωσε, από την υπέρμετρη αισιοδοξία που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπου το 86% των Ελλήνων δήλωνε αισιόδοξοι για την έκβαση της υγειονομικής κρίσης, αποδεικνύοντας ότι η κοινωνία έψαχνε να αποφύγει την πραγματικότητα του πόνου και της θλίψης.
Αναφερόμενη στην ανάγκη της κοινωνίας για αναστοχασμό, η κ. Τσαλίκογλου υπογράμμισε πως η ψυχική επεξεργασία της θλίψης, που θα μπορούσε να προκύψει από μια υποδόρια μελαγχολία, είναι θεμελιώδης για την ουσιαστική σκέψη και την ανάπτυξη της ανθρώπινης συνείδησης. Παράλληλα, έκανε λόγο για την κοινωνία της γνώσης και της επιστημονικής αμφιβολίας που θα μπορούσε να προστατέψει την κοινωνία από τις ψευδείς πληροφορίες και τη συνωμοσιολογία, ένα φαινόμενο που εντάθηκε στην περίοδο της πανδημίας με την άνοδο των fake news και των αρνητών του κορωνοϊού.
Η συγγραφέας, καταλήγοντας, τόνισε την ανάγκη να αναπολήσουμε τις αρχές της αρχαίας Ελληνικής σκέψης, όπως αυτές εκφράστηκαν με την οικοδόμηση του Ασκληπιείου, του μεγαλύτερο χώρου θεραπείας του πόνου στην αρχαιότητα, δίπλα στην Επίδαυρο, δίπλα δηλαδή στη ζωή, στην τέχνη. Με αυτό το σκεπτικό, η κ. Τσαλίκογλου προσδιόρισε τον φόβο του θανάτου ως τον κινητήριο μοχλό για να αξιοποιήσουμε τη ζωή στο έπακρο: «Να κάνουμε οίστρο της ζωής το φόβο του θανάτου».