Άκρως επιτυχημένη και ζωηρή υπήρξε η πρώτη επίσημη χθεσινή εκδήλωση του Παρατηρητηρίου Δικαιοσύνης (Justice Watch) στην αίθουσα τελετών του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, η οποία πραγματοποιήθηκε στον απόηχο της καταδικαστικής απόφασης «Τσιώλης κατά Ελλάδας».
Η εκδήλωση θέτοντας στο επίκεντρο ζητήματα δικαστικής τυπολατρίας, έδωσε την ευκαιρία σε έγκριτους νομικούς της χώρας, που υπηρετούν το δίκαιο με διαφορετικό τρόπο, να φωτίσουν μείζονες αρρυθμίες στο πεδίο της διοικητικής δικαιοσύνης.
Την εκδήλωση προλόγισε ο Πρόεδρος του Justice Watch, Παναγιώτης Περάκης, ενώ τον συντονισμό ανέλαβε ο δημοσιογράφος Τάκης Τσιμπούκης. Βασικοί ομιλητές ήταν ο Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας και Καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Μιχάλης Πικραμένος, ο Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών Δημήτρης Βερβεσός και ο Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου της Νομικής Σχολής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Σπύρος Βλαχόπουλος. Παρεμβάσεις πραγματοποίησαν οι δικηγόροι Ιωάννης Δρυλλεράκης, Γιάννης Ιωαννίδης, Αγγελική Νικολοπούλου και Βασίλης Χειρδάρης.
Παναγιώτης Περάκης
«Η θέσπιση φίλτρων για την πρόσβαση των πολιτών στη δικαιοσύνη, δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τις «κόκκινες γραμμές» που θέτει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση και η νομολογία του ΕΔΔΑ»
Ο Παναγιώτης Περάκης, Πρόεδρος του Justice Watch, χαρακτήρισε «πολύ σοβαρό και επίκαιρο» το θέμα της εκδήλωσης, υπογραμμίζοντας τη σημασία της ουσιαστικής απονομής της δικαιοσύνης στην Ελλάδα. Όπως τόνισε, «το Παρατηρητήριο αποσκοπεί να συμβάλει στην ενίσχυση της ποιότητας της δικαιοσύνης στη χώρα, είτε με δημόσιες παρεμβάσεις, είτε με μελέτες ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων».
Αναφερόμενος στο φαινόμενο της τυπολατρίας, επισήμανε πως «η συζήτηση για τις καθυστερήσεις της απονομής δικαιοσύνης δεν πρέπει να υποτιμά την ανάγκη ουσιαστικής απονομής». Εξήγησε ότι πολλές φορές οι πολίτες βλέπουν το δικαίωμά τους στην ελεύθερη πρόσβαση στα δικαστήρια να υπονομεύεται από δικονομικές και τυπικές προϋποθέσεις που δεν σχετίζονται με την ουσία της διαφοράς. Όπως ανέφερε, τέτοιες προϋποθέσεις μπορούν να θεραπεύονται «χωρίς τη βλάβη κάποιου τρίτου».
Στην ίδια κατεύθυνση, τόνισε πως οι δικαστικές αποφάσεις οφείλουν να συνοδεύονται από «αληθινή αιτιολογία», ενώ σχολιάζοντας την υπόθεση Ζουμπουλίδης, επεσήμανε ότι «το πρόδηλο σφάλμα του δικαστή δεν μπορεί να παραμένει χωρίς συνέπειες». Υπογράμμισε δε ότι, όπως το κράτος αναλαμβάνει ευθύνη για τα όργανά του, το ίδιο πρέπει να ισχύει και για τις αποφάσεις των δικαστών που αδικούν τους πολίτες.
Ολοκληρώνοντας, σημείωσε πως οποιαδήποτε προσπάθεια βελτίωσης του συστήματος, όπως η θέσπιση φίλτρων για την πρόσβαση των πολιτών στη δικαιοσύνη, δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τις «κόκκινες γραμμές» που θέτει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση και η νομολογία του ΕΔΔΑ, καθώς η δικαιοσύνη στην Ελλάδα καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα στην ουσία, τη διαδικασία και τον χρόνο.
Μιχάλης Πικραμένος
«Σε επίπεδο θεσμών, τις συγκρίσεις πρέπει να τις κάνουμε λαμβάνοντας υπόψη σε ποια χώρα ζούμε και ποιες δυνατότητες έχει αυτή η χώρα»
Ο Μιχάλης Πικραμένος, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, ξεκίνησε την ομιλία του κάνοντας μια αναδρομή στον απολογισμό του Δικαστηρίου για το 2024. Όπως ανέφερε, το ΣτΕ δημοσίευσε 2.979 αποφάσεις και 159 πρακτικά, ενώ η εφαρμογή μέτρων που προτάθηκαν από τη Διοικητική Ολομέλεια οδήγησε στη μείωση των εκκρεμών υποθέσεων από 11.504 σε 10.534, σημειώνοντας μείωση κατά περίπου 10%.
Ο κ. Πικραμένος τόνισε ότι οι δικαστές του ΣτΕ συχνά αναλαμβάνουν καθήκοντα που ξεπερνούν τις αρμοδιότητές τους λόγω της έλλειψης προσωπικού. «Η αναλογία δικαστών προς δικαστικούς υπαλλήλους είναι λίγο πάνω από 1:1, ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 1:3», επεσήμανε. Μεταξύ άλλων, οι δικαστές συμμετείχαν στη μετεγκατάσταση του ΣτΕ στο κτίριο της οδού Αιόλου, αναλαμβάνοντας τη διαμόρφωση του κτιρίου, την εγκατάσταση του πληροφοριακού συστήματος και τη μεταφορά αρχείων και επίπλων.
Αναφορικά με τις καθυστερήσεις, παραδέχτηκε ότι η διεκπεραίωση υποθέσεων απαιτεί 1.250 ημέρες, τονίζοντας ότι στόχος είναι να υπάρξει μείωση στις 1.090 ημέρες, σύμφωνα με τις οδηγίες της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Σε ό,τι αφορά τα φίλτρα, ο κ. Πικραμένος αναφέρθηκε στην περίοδο 2009-2010, όταν ενώπιον του Δικαστηρίου εκκρεμούσαν 25.000-30.000 υποθέσεις. Όπως εξήγησε, εκείνη την εποχή προτάθηκε η εφαρμογή του συστήματος «άδειας», κατά το οποίο το Δικαστήριο, όπως συμβαίνει και σε άλλα ανώτατα δικαστήρια του εξωτερικού, θα αποφάσιζε κυριαρχικά και χωρίς αιτιολογία ποιες υποθέσεις αξίζει να εισαχθούν στο ακροατήριο.
Τελικά, όμως, όπως υπενθύμισε, επικράτησε ο νόμος 3900 του 2010 ο οποίος εισήγαγε σημαντικές καινοτομίες, όπως το προδικαστικό ερώτημα και την πιλοτική δίκη, μειώνοντας σημαντικά τον όγκο των εκκρεμών υποθέσεων. Επιπλέον, καταβλήθηκαν προσπάθειες ώστε ο νόμος να ερμηνευτεί με έναν ανοιχτό και ευέλικτο τρόπο, αποφεύγοντας περιοριστικές προσεγγίσεις, όπως επίσης ανέφερε.
Από τον Σεπτέμβριο, ο κ. Πικραμένος τόνισε ότι οι δικαστές του Συμβουλίου της Επικρατείας καλούνται να υπηρετήσουν με συνέπεια συγκεκριμένους στόχους, στη λογική των μεγάλων εταιρειών του ιδιωτικού τομέα, κάτι που θα εφαρμοστεί και στους διοικητικούς δικαστές οι οποίοι είναι επιφορτισμένοι με υποθέσεις που παρουσιάζουν μεγάλες καθυστερήσεις, όπως υπογράμμισε.
Ειδική αναφορά έγινε στην απόφαση «Τσιώλης», η οποία καταδίκασε την Ελλάδα. «Το μεγάλο ζήτημα που θέτει για εμάς η απόφαση αυτή δεν έγκειται στην τυπολατρία, αλλά στην απονομή του ουσιαστικού δικαίου», σημείωσε, εξηγώντας ότι οι εθνικοί δικαστές καλούνται να εφαρμόσουν ευρείες αρχές της ΕΣΔΑ σε ειδικές εθνικές ρυθμίσεις, κάτι ασύνηθες για τους Έλληνες διοικητικούς δικαστές οι οποίοι έχουν γαλουχηθεί στη λογική των αυτοτελών νομοθεσιών.
Ο κ. Πικραμένος επεσήμανε ακόμη ότι εντός του 2025 οι δικαστές του ΣτΕ θα καταθέσουν προτάσεις για τη συνταγματική αναθεώρηση, ενώ ήδη έχει συνταχθεί οδηγός 45 σελίδων με πρακτικές κατευθύνσεις για τη νέα δικονομία του ΣτΕ. Επιπλέον, ανέφερε ότι συστάθηκε επιτροπή για τη μείωση της έκτασης των δικαστικών αποφάσεων, ενώ εντός Ιανουαρίου αναμένεται η δημοσίευση της απόφασης του ΝΟΚ.
Δημήτρης Βερβεσός
«Η προτεραιότητα πρέπει να δίνεται στην προστασία των ουσιαστικών δικαιωμάτων και όχι στη διατήρηση των τύπων»
Ο Δημήτρης Βερβεσός, Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και Πρόεδρος της Ολομέλειας των Δικηγορικών Συλλόγων Ελλάδας, ξεκίνησε την τοποθέτησή του σημειώνοντας ότι οι Έλληνες πολίτες ιεραρχούν πολύ ψηλά το πρόβλημα της απονομής της δικαιοσύνης. Όπως τόνισε, πρόσφατη δημοσκόπηση καταδεικνύει τη σοβαρότητα του ζητήματος, για να χαρακτηρίσει εν συνεχεία τις αποφάσεις «Τσιώλης», «Ζουμπουλίδης» και «Γεωργίου» «κόλαφο» για το ελληνικό δικαστικό σύστημα.
Αναφερόμενος στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, επεσήμανε ότι «το ελληνικό δικαστικό σύστημα αποτελεί παραφωνία σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο». Σύμφωνα με στοιχεία που δόθηκαν στη δημοσιότητα το 2023, από τις 1.082 αποφάσεις ελληνικού ενδιαφέροντος, οι 969 αφορούσαν παραβιάσεις, με τις αδικαιολόγητες καθυστερήσεις στην απονομή δικαιοσύνης να κατέχουν την πρώτη θέση. Ακολούθησαν παραβιάσεις που σχετίζονται με την απαγόρευση βασανιστηρίων, την εξευτελιστική μεταχείριση στις συνθήκες κράτησης, την προσβολή του δικαιώματος στην περιουσία και την παραβίαση της ελευθερίας.
Ειδικά για τη βραδεία απονομή δικαιοσύνης, ο κ. Βερβεσός επεσήμανε ότι το ΕΔΔΑ, με πιλοτικές αποφάσεις του, έχει αναδείξει το πρόβλημα ως συστημικό. Όπως ανέφερε, «οι καθυστερήσεις στα πολιτικά, ποινικά και διοικητικά δικαστήρια παραβιάζουν τα άρθρα 6 και 13 της ΕΣΔΑ και αποκαλύπτουν σοβαρό πρόβλημα συστημικού χαρακτήρα».
Στη συνέχεια, εστίασε στο ζήτημα του φορμαλισμού των ανώτατων δικαστηρίων, τονίζοντας ότι η δυσανάλογη αυστηρότητα στις νομολογιακές πρακτικές μπορεί να ισοδυναμεί με αρνησιδικία. «Η προτεραιότητα πρέπει να δίνεται στην προστασία των ουσιαστικών δικαιωμάτων και όχι στη διατήρηση των τύπων», σημείωσε. Υπογράμμισε ότι οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ επικεντρώνονται στη δικαιοδοτική πρακτική των ανώτατων δικαστηρίων και όχι στη νομοθεσία, ενώ χαρακτήρισε τα ανώτατα ελληνικά δικαστήρια «κακούς μαθητές» σε θέματα εναρμόνισης με τις ευρωπαϊκές πρακτικές. Προς την κατεύθυνση αυτή, παρέθεσε αριθμούς που επιβεβαιώνουν τις υστερήσεις στους χρόνους απονομής δικαιοσύνης σε πολιτικά, ποινικά και διοικητικά δικαστήρια, υπογραμμίζοντας ότι το πρόβλημα είναι γνωστό και το βιώνουν καθημερινά πολίτες και νομικοί.
Αναφερόμενος στις πρόσφατες αποφάσεις, η απόφαση «Ζουμπουλίδης κατά Ελλάδας» υπογράμμισε την προβληματική στάση του ΣτΕ έναντι της επιβεβλημένης ευθύνης του κράτους για εσφαλμένη δικαστική κρίση, ενώ η απόφαση «Γεωργίου» κατέδειξε πως η άρνηση υποβολής προδικαστικού ερωτήματος στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραβιάζει το δικαίωμα δίκαιης δίκης. Πιο συγκεκριμένα, όπως ανέφερε, στην απόφαση «Τσιώλης», το ΕΔΔΑ στηλίτευσε την απαίτηση του ΣτΕ να προσκομίζουν οι αναιρεσείοντες νομολογία, χαρακτηρίζοντάς την υπερβολικά τυπολατρική και μη αναγκαία για την ασφάλεια δικαίου.
Κλείνοντας, τόνισε ότι «όλοι οι συλλειτουργοί της δικαιοσύνης οφείλουν να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να σηκώσουν το βάρος που τους αναλογεί».
Σπύρος Βλαχόπουλος
«Δεν πρέπει να βλέπουμε τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ ως προσβολή, αλλά ως ευκαιρία να γίνουμε καλύτεροι»
Ο Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου του ΕΚΠΑ, υπογράμμισε ότι η απόφαση «Τσιώλης κατά Ελλάδας» αποτελεί ευκαιρία για αναθεώρηση του φίλτρου στις εφέσεις και τις αναιρέσεις. «Δεν πρέπει να βλέπουμε τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ ως προσβολή, αλλά ως ευκαιρία να γίνουμε καλύτεροι», τόνισε, προσκαλώντας όλους τους εμπλεκόμενους στην απονομή της δικαιοσύνης να συμβάλουν σε αυτή την κατεύθυνση.
Αναφερόμενος στο ζήτημα της τυπολατρίας, σημείωσε ότι «δεν πρέπει να γενικεύουμε ή να υπεραπλουστεύουμε». Επισήμανε ότι πολλές αποφάσεις των διοικητικών δικαστηρίων και του Συμβουλίου της Επικρατείας αποφεύγουν την τυπολατρία, ωστόσο υπερβολικές πρακτικές παρατηρούνται σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως με τα παράβολα.
Εν συνεχεία, ο κ. Βλαχόπουλος συνέδεσε την τυπολατρία με την έλλειψη ασφάλειας δικαίου, σημειώνοντας ότι το σημερινό διοικητικό δίκαιο έχει εξελιχθεί σημαντικά σε σύγκριση με προηγούμενες δεκαετίες. «Η επέκταση της διοικητικής δράσης και η εισαγωγή νέων τεχνολογιών δημιουργούν νέα πεδία όπως το δίκαιο της ενέργειας, το δίκαιο προστασίας προσωπικών δεδομένων και το αθλητικό δίκαιο», ανέφερε, επισημαίνοντας ότι οι πολλαπλές ειδικές διατάξεις και οι αλλαγές αρμοδιοτήτων δυσχεραίνουν την ταχεία απονομή της δικαιοσύνης.
Στάθηκε, ακολούθως, ιδιαίτερα στις διαρκείς αλλαγές αρμοδιοτήτων των δικαστηρίων, οι οποίες συχνά καθυστερούν σημαντικά την εκδίκαση υποθέσεων. «Δεν μπορεί ένας διάδικος να περιμένει από το 2019 για την υπόθεσή του και να μαθαίνει ότι το 2024 η υπόθεση θα παραπεμφθεί σε άλλο δικαστήριο λόγω αλλαγής του νόμου», σχολίασε, τονίζοντας την ανάγκη για μακρόπνοη στρατηγική στις αλλαγές αρμοδιοτήτων.
Αναφερόμενος στην έκταση των δικογράφων και των αποφάσεων, ο κ. Βλαχόπουλος παρατήρησε ότι η ειδική και εμπεριστατωμένη αιτιολογία δεν απαιτεί μακροσκελείς αναλύσεις. «Δεν είναι απαραίτητο να γράφουμε επιστημονικές πραγματείες», σημείωσε χαρακτηριστικά, φέρνοντας ως παράδειγμα την γενέθλια απόφαση 1/1929 του Συμβουλίου της Επικρατείας, η οποία, παρά τη συντομία της, αποτελεί υπόδειγμα αιτιολόγησης, κρίνοντας ταυτόχρονα και αντισυνταγματικότητα νόμου. Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις εξαιρετικά φλύαρων δικογράφων, όπως με ειλικρίνεια παρατήρησε, για να σημειώσει, ωστόσο, ότι υπάρχουν και εξαιρετικά εκτεταμένες αποφάσεις, οι οποίες δυσχεραίνουν ομοίως το έργο της απονομής της δικαιοσύνης και το εύλογο χρονικό διάστημα στο οποίο πρέπει αυτή να απονεμηθεί.
Μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τις καθυστερήσεις της διοικητικής δικαιοσύνης φέρει και η περιβόητη πολυνομία, αφού όπως εξήγησε στη διοικητική δικονομία ισχύουν τέσσερις διαφορετικές δικονομίες. Η πρώτη αφορά τη δικονομία του Συμβουλίου της Επικρατείας, όπως ορίζεται στο Προεδρικό Διάταγμα 18/1989. Η δεύτερη αφορά τις ακυρωτικές διαφορές, οι οποίες εκδικάζονται κυρίως στα Διοικητικά Εφετεία και ορισμένα Διοικητικά Πρωτοδικεία. Η τρίτη σχετίζεται με τις διοικητικές διαφορές ουσίας, όπως προβλέπεται στον Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας. Τέλος, υπάρχει μια ειδική φορολογική δικονομία, η οποία ρυθμίζεται από πολυάριθμες ειδικές διατάξεις στο πεδίο του φορολογικού δικαίου.
Κλείνοντας, ενόψει της επικείμενης συνταγματικής αναθεώρησης, πρότεινε την εισαγωγή προληπτικού ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων, τονίζοντας ότι ο διάχυτος και κατασταλτικός έλεγχος που εφαρμόζεται σήμερα έχει μεν πλεονεκτήματα, αλλά συχνά πλήττει την ασφάλεια δικαίου. «Διατάξεις κρίνονται αντισυνταγματικές ύστερα από χρόνια, όταν είναι ήδη πολύ αργά. Είναι καιρός να εξετάσουμε την εισαγωγή ενός λελογισμένου προληπτικού ελέγχου στο Σύνταγμά μας», κατέληξε.