Είναι δοκίμιο, γραμμένο με οξυδέρκεια, γνώση και ευρύτητα, χωρίς σοβαροφάνεια. Ανάγνωσμα απολαυστικό, που αν και γεννήθηκε σε κόσμο πολυπολικό, γεμάτο ασυμμετρίες, σχοινοβατεί δεξιοτεχνικά στο πεδίο των επιχειρημάτων, αμφισβητεί, χωρίς να ισοπεδώνει. Στο νέο βιβλίο του Καθηγητή Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ Σπύρου Βλαχόπουλου αναφέρομαι: «Πολιτική Ορθότητα: Η Σύγχρονη Λογοκρισία; / Από τη Νομική στην Πολιτική Ορθότητα και στα Όρια της Πνευματικής Έκφρασης» (Εκδόσεις Ευρασία).
Μην πάει ο νους σας σε αφυδατωμένη πραγμάτευση εννοιών και όρων. Ο συγγραφέας ανατέμνει σε εύληπτη και εναργή γλώσσα, τι εστί νομική και τι πολιτική ορθότητα, ενώ παράλληλα αναλύει το φαινόμενο της πολιτικής ορθότητας ως συνταγματικού προβλήματος (διατηρεί άλλωστε την προνομία του γνώστη), προσεγγίζοντας σφαιρικά, πολυδιάστατα, το θέμα του.
Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πολύ γρήγορα, ακόμη και φυλλομετρώντας απλώς την έκδοση, ότι το περιεχόμενο της βρίθει παραδειγμάτων, σε φάσμα εντυπωσιακό. Κάθε ενότητα, κάθε κεφάλαιο ερείδεται σε αναφορές ως προς το τι συμβαίνει εδώ και αλλού, εντός και εκτός, στην Ελλάδα και τη διεθνή κονίστρα. Διόλου τυχαία, στις σελίδες της παρελαύνει -μέσα από ρήσεις και συμβάντα- πλήθος προσωπικοτήτων, από τον Νick Kave ως τον George Orwell, από την Τoni Morrison ως τον Τheodore Roosevelt. Aπό τη Σταχτοπούτα ως τον Winston Churchill.
O εκλιπών Καθηγητής Σταύρος Τσακυράκης, στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένο το βιβλίο του Σπύρου Βαχόπουλου, όχι μόνο θα συμφωνούσε με πολλά από όσα γράφονται, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, αλλά και θα έβρισκε συναρπαστικό το αφήγημά «τους».
Πόσο ελεύθερο είναι το Πανεπιστήμιο;
Ασφαλώς, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια είναι αυτό που εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στην επιστημονική – ακαδημαϊκή ελευθερία και την πολιτική ορθότητα.
«Θα ήταν πάντως λάθος να πιστέψει κανείς ότι προβλήματα αντιμετωπίζουν μόνο τα αμερικανικά πανεπιστήμια», τονίζει ο συγγραφέας. «Σε βρετανικά πανεπιστήμια εκδίδονται «προειδοποιήσεις ανεπιθύμητου περιεχομένου», επειδή κατά τη διδασκαλία μαθημάτων αγγλικής λογοτεχνίας κλασικά έργα, όπως πχ. ο Άμλετ του Shakespeare, Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Jonathan Swift, η Πειθώ της Jane Austen, και οι Μεγάλες Προσδοκίες του Charles Dickens μπορούν να προκαλέσουν αισθήματα θλίψης και ανησυχίας στους φοιτητές».
Το ελληνικό Πανεπιστήμιο δε μένει έξω από τα ραντάρ του Καθηγητή, ο οποίος με αμεσότητα δίνει παραδείγματα, ακόμη και από την προσωπική του εμπειρία.
«Πριν από λίγα χρόνια, στις εξετάσεις του συνταγματικού δικαίου ρώτησα ομάδα φοιτητών για το εάν θα μπορούσε να αναθεωρηθεί το Σύνταγμά μας και να προβλέψει τη θανατική ποινή για τα ειδεχθέστερα εγκλήματα, όπως το εμπόριο ναρκωτικών ή τον βιασμό», καταθέτει. «Η απάντηση που ανέμενα ήταν ότι η απαγόρευση της θανατικής ποινής αποτελεί κεκτημένο του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού και ότι η θανατική ποινή προσβάλλει την ανθρώπινη αξία, με συνέπεια να μην επιτρέπεται η συνταγματική αναθεώρηση για την επαναφορά της θανατικής ποινής. Ξαφνιάστηκα, ωστόσο, όταν μετά την εξέταση μία από τις εξεταζόμενες φοιτήτριες μου είπε, με ευγενικό αλήθεια τρόπο, ότι δεν ήταν σωστό να θέσω ερώτηση για βιασμό σε ομάδα εξεταζομένων που συμπεριλάμβανε γυναίκες (…)».
Ακόμη και η Disney κάποτε προβληματίστηκε μήπως κυκλοφορήσει νέα εκδοχή της Χιονάτης με τους 7 νάνους, αλλά χωρίς τους νάνους…
Τα παραμύθια και το προλεταριάτο
Στα κεφάλαια που διαβάζονται απνευστί συγκαταλέγεται αυτό που κινείται στη διακεκαυμένη ζώνη της καλλιτεχνικής ελευθερίας, της δημιουργίας, με αναφορές – έκπληξη στο ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά, καθώς και στα παραμύθια, «θύματα» κι αυτά της -ενίοτε πρόσφορης για γέλια- προσπάθειας για λούστρο πολιτικώς ορθού.
Ενδεικτική είναι η αναφορά Βλαχόπουλου στην κυκλοφορία (το 1994) του βιβλίου του James Finn Garner με τον τίτλο Politically Correct Bedtime Stories, στο οποίο ξαναγράφονται κλασικά παραμύθια με σύγχρονους όρους πολιτικής ορθότητας. Όπως το παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, η οποία «Στον δρόμο συναντάει τον λύκο που της λέει: « ”Ξέρεις, χρυσό μου, δεν είναι φρόνιμο να διασχίζει μονάχο του το δάσος ένα μικρό κορίτσι’’». Κι η Κοκκινοσκουφίτσα απαντά: ”Θεωρώ ότι η σεξιστική σου παρατήρηση είναι εξαιρετικά επιθετική, αλλά έχεις το ελαφρυντικό ότι μιλάς έτσι εξαιτίας της παραδοσιακής κατάταξης στο λούμπεν προλεταριάτο’’».
Μεταξύ άλλων, ο συγγραφέας αναρωτιέται με σκωπτική διάθεση αν θα ήταν πρέπον να αλλάξουμε τους τίτλους γνωστών παραμυθιών και αντί για τον Κοντορεβιθούλη να μιλάμε για το αγόρι που χώραγε παντού ή αντί για τον Αλή Μπαμπά και τους 40 κλέφτες να συζητάμε για τον Αλή Μπαμπά και τους 40 που νόμιζαν ότι όλα είναι όλων, αναφερόμενος στην πραγματικότητα που συνεχώς μας ξεπερνάει, αφού ακόμη και η Disney κάποτε προβληματίστηκε μήπως κυκλοφορήσει νέα εκδοχή της Χιονάτης με τους 7 νάνους, αλλά χωρίς τους νάνους…
Ορφανή η πολιτική ορθότητα
Μη σπεύσουν πάσης φύσεως επιτήδειοι να οικειοποιηθούν παραδείγματα, απόψεις, επιχειρήματα. Δεν τους το επιτρέπει η ευφυής, κατά την ταπεινή μου άποψη, ένταξη στο βιβλίο της ενότητας που επιγράφεται «Η πολιτική ορθότητα δεν έχει πολιτικό πρόσημο»(υπό την ευρύτερη έννοια πολιτικό).
«Ακόμη και η μανιχαϊστική λογική, στην οποία στηρίζεται η πολιτική ορθότητα, δεν αποτελεί κτήμα ενός συγκεκριμένου πολιτικού χώρου», εκτιμά ο Καθηγητής. «Συντηρητική/δεξιά» και «προοδευτική/«αριστερή» αποτελούν «δυο ρεύματα που αν και ξεκινάνε από εντελώς διαφορετική αφετηρία, εκβάλλουν στο ίδιο σημείο: στη λογοκρισία και στην περιστολή της ελευθερίας της έκφρασης». Η έλλειψη ανεκτικότητας απέναντι στην αντίθετη άποψη δεν είναι «προνόμιο» ούτε κάποιων αριστερών/προοδευτικών ούτε κάποιων δεξιών/συντηρητικών. Παραδείγματα όπως αυτά του «Δαβίδ» του Michelangelo ή του Ζιγκ Ζαγκ στις νεραντζιές της Έρσης Σωτηροπούλου που ζητήθηκε από τα δικαστήρια η απόσυρσή του από τις σχολικές βιβλιοθήκες ομοίως ως πορνογραφικού περιεχομένου, μας υπενθυμίζουν ότι η πολιτική ορθότητα κάλλιστα μπορεί να πάρει τη μορφή του πουριτανισμού και της υποκριτικής σεμνοτυφίας. Μπορεί να έχουν παρέλθει πλέον αρκετές δεκαετίες από το 1957, όταν ένας πίνακας του Τσαρούχη με έναν ναύτη δίπλα από έναν γυμνό άνδρα προκαλούσε τις έντονες αντιδράσεις της ηγεσίας του Ναυτικού, οδηγώντας στην απόσυρση του έργου από την έκθεση του «Αρμού», αντίστοιχα όμως περιστατικά επαναλαμβάνονται και αργότερα. (…)».
Δεν είναι μία και δυο οι πτυχές που φωτίζει το δοκίμιο του Σπύρου Βλαχόπουλου. Στην αρχή θα συναντήσετε τους sensitive readers, τα κεντρικά πρόσωπα της ιδιωτικής λογοκρισίας, όπως την αποκαλεί ο συγγραφέας. Τους επιμελητές, δηλαδή, που φιλοξενούν μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι ώστε να φιλτράρουν, ή ακριβέστερα να λογοκρίνουν, το περιεχόμενο των υπό έκδοση βιβλίων, ώστε να εμφανίζουν όψη politically correct. Θα δείτε πώς εμπλέκεται η γλώσσα στο πεδίο του φαινομένου, θα διαβάσετε για την πολιτική ορθότητα και τον πόλεμο, στην Ουκρανία, τη Λωρίδα της Γάζας, τις συρράξεις δίπλα μας.
Η πολιτική ορθότητα μάλλον συμβάλλει στη βαρετή και «αφύσικη» ομογενοποίηση του κόσμου
Ο σοβαρός κίνδυνος
Στις τελευταίες σελίδες του, ο Καθηγητής δε διστάζει να περάσει μέσα από δύσκολα μονοπάτια, εξετάζει τη σχέση της πολιτικής με την άνοδο του λαϊκισμού, ενώ παράλληλα εισάγει την αμοιβαία ανεκτικότητα, ως κανόνα κοινωνικής συμπεριφοράς και νομική αρχή.
«Απαντά» εμμέσως πλην σαφώς στη μόδα του αναθεωρητισμού αλλά και τη woke culture. Δίνει δε βαρύτητα στην ad hominem, την προσωποποιημένη πολιτική ορθότητα: «Τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα όταν γκρεμίζονται αγάλματα και απομακρύνονται προτομές μεγάλων ιστορικών προσωπικοτήτων για κάποια αρνητική πτυχή τους. Είναι σωστό λ.χ. να απομακρύνεται από το Δημαρχείο της Νέας Υόρκης η προτομή του Thomas Jefferson, κορυφαίου λόγιου και πολιτικού, συνομιλητή του Αδαμάντιου Κοραή και κύριου συντάκτη της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, επειδή είχε στην ιδιοκτησία του δούλους (…);». Είναι σωστό να απομακρύνεται το άγαλμα του Theodore Roosevelt από την είσοδο του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στη Νέα Υόρκη, επειδή τον δείχνει έφιππο να συνοδεύεται από πεζό Ινδιάνο και πεζό Αφροαμερικανό; Μήπως είναι άδικο να κρίνουμε με σύγχρονους όρους την προσωπικότητα του Winston Churchill, στον οποίο οφείλουμε σε μεγάλο βαθμό τη νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με άξονα τις ρατσιστικές δηλώσεις του κι ιδίως εκείνο το «μισώ τους Ινδούς» που κάποτε ξεστόμισε;
Ίσως το πιο σημαντικό είναι ότι δεν αποφεύγει να μιλήσει ευθέως για ένα φαινόμενο που μπορεί να μετατραπεί σε θηλιά για τις ελευθερίες της έκφρασης και την επιστημονική ακαδημαϊκή ελευθερία.
«Μάλιστα, ενώ η αφετηριακή σκέψη της πολιτικής ορθότητας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως θετική (υπό την έννοια ότι θα πρέπει να σέβεσαι τις ευαισθησίες των άλλων, να μην τους προσβάλλεις και να αποδέχεσαι το δικαίωμά τους να σκέφτονται και να ζουν διαφορετικά από εσένα), η εφαρμογή της συχνά οδηγεί στην ομοιομορφία, στην εξάλειψη της διαφορετικότητας και στην αδυναμία έκφρασης μειοψηφικών απόψεων», γράφει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. «Με τα λόγια του Nick Cave, η «πολιτική ορθότητα έχει γίνει η πιο δυστυχισμένη θρησκεία στον κόσμο. Η κάποτε έντιμη προσπάθειά της να επαναπροσδιορίσει την κοινωνία μας με πιο δίκαιο τρόπο, ενσωματώνει τώρα τις χειρότερες πτυχές που έχει να προσφέρει η θρησκεία (και τίποτα από την ομορφιά της)».
Και προσθέτει σε άλλο σημείο: «Ακόμα και σε ένα από τα πιο «ανοικτά» Φεστιβάλ του κόσμου, αυτό του Εδιμβούργου, έχουν αναφερθεί περιστατικά αποκλεισμού καλλιτεχνών που δεν ταιριάζουν στο πνεύμα της «πολύχρωμης» και συνάμα «ομοιόμορφης» πολιτικής ορθότητας. Υπό την έννοια αυτή, η πολιτική ορθότητα μάλλον συμβάλλει στη βαρετή και «αφύσικη» ομογενοποίηση του κόσμου, την οποία περιέγραψε ο Stefan Zweig εκατό περίπου χρόνια πριν (…)».
Σε κάθε περίπτωση, το δοκίμιο που κρατώ στα χέρια μου είναι ένα βιβλίο ανησυχίας, με προσωπική άποψη, που φιλοδοξεί να αφυπνίσει το ευρύ κοινό (προς Θεού, όχι μόνο το νομικό). Ένα βιβλίο για όλους εκείνους που αφουγκράζονται τις προκλήσεις των χαλεπών καιρών που διανύουμε. «Must read», που λέει και η γενιά Z.