Στις 19 Δεκεμβρίου 2023, στην αίθουσα «Χάρης Καρατζάς» της Νομικής Βιβλιοθήκης διεξήχθη με ιδιαίτερη επιτυχία μια ξεχωριστή επιστημονική εκδήλωση με αντικείμενο: «Επίκαιρα θέματα αστικής ιατρικής ευθύνης».
Αφορμή στάθηκε η έκδοση του βιβλίου «Αστική Ιατρική Ευθύνη» της Καθηγήτριας της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ, κας Κατερίνας Φουντεδάκη και των συνεργατών της, της δικηγόρου, ΔΝ, κας Μαρίας-Ευφραιμίας Γερασοπούλου και του δικηγόρου, ΥπΔΝ, υπότροφου ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ., κ. Βασιλείου Μαρούδα.
Ομιλητές της εκδήλωσης ήταν η κα Σπυριδούλα Χρυσικοπούλου, Αντιπρόεδρος του ΣτΕ, ο κ. Γεώργιος Σχοινοχωρίτης, Αρεοπαγίτης και η κα Ελένη Ανδρώνη, δικηγόρος, LLM, νομικός σύμβουλος του Συνδέσμου Ελληνικών Κλινικών. Τον συντονισμό είχε η κα Φουντεδάκη.
Η εκδήλωση διεξήχθη τόσο δια ζώσης όσο και live streaming. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη και μεταξύ των παρευρισκομένων, που τίμησαν με την παρουσία τους την εκδήλωση, ήταν, από τον δικαστικό χώρο, οι κκ Αθανάσιος Κουτρομάνος, ε.τ. Πρόεδρος ΑΠ, Ιωάννης Τέντες, ε.τ. Εισαγγελέας ΑΠ, Μαρίνα Παπαδοπούλου, Αντιπρόεδρος ΣτΕ, Νικόλαος Μηλιώνης, μέλος Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου, Βασίλειος Οικονόμου, Αρεοπαγίτης ε.τ., Σπυριδούλα Λιάτη, Ηλίας Γιαρένης, Αγγελική Στεργίου, Αρεοπαγίτες, Παναγιώτης Τσούκας, σύμβουλος ΣτΕ, από τον πανεπιστημιακό χώρο, οι κκ Γιαννούλα Καρύμπαλη-Τσίπτσιου, Ομ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ, Δήμητρα Κλαμαρή-Παπαδοπούλου, Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Κλεάνθης Ρούσσος, αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Πάνος Νικολόπουλος, αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Γεώργιος-Αλέξανδρος Γεωργιάδης, επίκ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ, από τον δικηγορικό χώρο, οι κκ Μιλένα Αποστολάκη, βουλευτής, Θρασύβουλος Κονταξής, Δημήτριος Τσιμπανούλης, Θάνος Γεωργιάδης, Θανάσης Λάμπρου, Γιάννης Τράντας και πολλοί άλλοι.
Η επιτυχία της ξεχωριστής βραδιάς έγκειται, μεταξύ άλλων, στο ότι κινήθηκε αρμονικά γύρω από δύο άξονες: τον επιστημονικό, δηλαδή την ανάλυση επίκαιρων ζητημάτων αστικής ιατρικής ευθύνης από τους έγκριτους ομιλητές, αλλά και τον προσωπικό, την απόδοση τιμών στην κα Φουντεδάκη για την εξέχουσα προσφορά της στη νομική επιστήμη και συγκεκριμένα για το αγαπημένο της πνευματικό παιδί, το βιβλίο της Αστικής Ιατρικής Ευθύνης.
Σε επιστημονικό επίπεδο, η αντιπρόεδρος του ΣτΕ, κα Χρυσικοπούλου, μέσα από την ανάπτυξη τριών πρόσφατων αποφάσεων του ΣτΕ, έθιξε σημαντικά ζητήματα, όπως η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ ιατρικού σφάλματος και επέλευσης της ζημίας (θανάτου ή αναπηρίας) και το τεκμήριο αθωότητας και η δέσμευση των διοικητικών δικαστηρίων από αθωωτικές αποφάσεις ποινικών δικαστηρίων.
Όσον αφορά την αιτιώδη συνάφεια, η ομιλήτρια αναφέρθηκε στην υπ’ αριθμ. 1943/2020 απόφαση του ΣτΕ, σύμφωνα με το ιστορικό της οποίας, γιατροί δημόσιου νοσοκομείου παρέλειψαν να διενεργήσουν σε πρόωρο νεογνό την προγραμματισμένη στο κατάλληλο χρονικό σημείο πρώτη εξέταση της βυθοσκόπησης, σύμφωνα με τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης, με αποτέλεσμα την τύφλωση του δεξιού οφθαλμού του. Τα δικαστήρια της ουσίας έκριναν ότι δεν υπάρχει αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της παράνομης παράλειψης των οργάνων του νοσοκομείου να διενεργήσουν την ως άνω εξέταση και της τύφλωσης του δεξιού οφθαλμού του νεογνού, με τη σκέψη ότι η παράλειψη αυτή δεν θα είχε ως αποτέλεσμα, κατά τη συνηθισμένη και κανονική πορεία των πραγμάτων και με μεγάλη πιθανότητα, την αποτροπή της κακής έκβασης της πάθησης του νεογνού και της μετάπτωσής της στο τελικό στάδιο της τύφλωσης, αφού το ποσοστό των πιθανοτήτων για την παρεμπόδιση εξέλιξης της νόσου και της κακής έκβασής της ήταν μόλις 15%. Στη συνέχεια όμως, τα δικαστήρια της ουσίας επιδίκασαν χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης 20.000 ευρώ, λόγω της απώλειας του ποσοστού πιθανοτήτων για την ευνοϊκή εξέλιξη της υγείας του νεογνού (αποφυγή τύφλωσης του δεξιού οφθαλμού του), ποσοστό το οποίο συνιστούσε μια ελπίδα βελτίωσης της υγείας του.
Το Διοικητικό Εφετείο εφάρμοσε την θεωρία της απώλειας ευκαιρίας, η οποία εμφανίζεται όταν υπάρχει δυσχέρεια διακρίβωσης αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ ιατρικού σφάλματος και της τελικής ζημίας ως απώλεια της ευκαιρίας αποφυγής της ζημίας. Αντίθετα, το ΣτΕ έκρινε ότι κατά τα άρθρα 105 και 106 ΕισΝΑΚ και 932 ΑΚ, η παράλειψη των ιατρών να διενεργήσουν την ως άνω οφθαλμολογική εξέταση, η συνεπεία αυτής μη διάγνωση της νόσου και η μη εφαρμογή της θεραπείας της, είναι πρόσφορες να επιφέρουν το επιζήμιο αποτέλεσμα της σοβαρής μείωσης της όρασης ή της ολικής τύφλωσης. Εξάλλου, δεν αποκλείεται ο αιτιώδης σύνδεσμος για το λόγο ότι το ποσοστό της επιτυχίας των υπό κρίση θεραπευτικών μεθόδων είναι 15%. Το ΣτΕ, δηλαδή, εφάρμοσε το δίκαιο της αποζημίωσης.
Σε μία άλλη απόφαση, την υπ’ αριθμ. 156/2022 του ΣτΕ, το Ανώτατο Ακυρωτικό απασχόλησε η υπόθεση του θανάτου μίας 51χρονης γυναίκας μετά από χειρουργείο στον εγκέφαλο για καλοήθη όγκο. Έκρινε ότι το νοσοκομείο ευθύνεται επειδή οι υπεύθυνοι γιατροί δεν φρόντισαν να υπάρχει διαθέσιμο κρεβάτι στην ΜΕΘ, ώστε η ασθενής να μεταφερθεί αμέσως σε περίπτωση επιπλοκών, το οποίο και έγινε και κατέληξε. Είχε προηγηθεί απαλλαγή των ιατρών από την κατηγορία της ανθρωποκτονίας εξ αμελείας με αμετάκλητο βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών. Το ΣτΕ έκρινε ότι το άρθρο 5 παρ. 2 ΚΔΔ (περί δέσμευσης των διοικητικών δικαστηρίων από αθωωτικές αποφάσεις ποινικών δικαστηρίων) δεν εφαρμόζεται στις δίκες που ανοίγονται με άσκηση αγωγής αποζημίωσης με βάση τα άρθρα 105-106 ΕισΝΑΚ. Η ρύθμιση του άρθρου 5 παρ. 2 ΚΔΔ αφορά μόνο τις δίκες επιβολής διοικητικών κυρώσεων λόγω διάπραξης διοικητικών παραβάσεων, όχι κάθε δίκη.
Ο δεύτερος ομιλητής, ο αρεοπαγίτης, κ. Γεώργιος Σχοινοχωρίτης, ανέλυσε τα ζητήματα της ενημέρωσης και συναίνεσης του ασθενούς στην ιατρική πράξη. Σχετικά είναι τα άρθρα 5-10 της Σύμβασης του Οβιέδο του 1997, τα άρθρα 11 και 12 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (ΚΙΔ, Ν 3418/2005), καθώς και τα άρθρα 2 παρ. 1, 5 παρ. 1 Σ, 8 ΕΣΔΑ και 57 ΑΚ. Όταν ο γιατρός ενεργεί χωρίς έγκυρη συναίνεση του ασθενούς παραβιάζει το νόμο και την σύμβαση ιατρικής αγωγής. Χωρίς συναίνεση η ιατρική πράξη είναι παράνομη, ακόμη και αν έγινε lege artis. Ακόμη και εάν το επιζήμιο αποτέλεσμα οφείλεται σε απρόβλεπτο γεγονός, εάν ο γιατρός ενήργησε χωρίς συναίνεση, ευθύνεται. Η συναίνεση διακρίνεται από την κατάρτιση σύμβασης ιατρικής αγωγής.
Ο ομιλητής αναφέρθηκε στην εν γένει ικανότητα για συναίνεση, καθώς και στην περίπτωση που ο ασθενής είναι ανήλικος. Σύμφωνα με τον Ν 4800/2021 οι γονείς (και οι διαζευγμένοι) συναποφασίζουν για τα θέματα υγείας του παιδιού τους. Αναφέρθηκε στο τι συμβαίνει σε περίπτωση που ο ασθενής τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση ή στην περίπτωση που ο ασθενής είναι αναίσθητος και υπάρχει αδυναμία λήψης συναίνεσης. Αν η αδυναμία είναι πρόσκαιρη, ο γιατρός πρέπει να αναβάλλει την ιατρική πράξη. Στην ιατρική τίθενται δυσχερή ζητήματα, όπως όταν ο χειρουργός κατά την χειρουργική επέμβαση πρέπει να προχωρήσει σε ενέργειες για τις οποίες δεν ήταν δυνατόν να έχει λάβει την συναίνεση του ασθενούς ή όταν ο ασθενής αρνείται να συναινέσει, μπορεί να υποχρεωθεί σε αυτή; Στην συναίνεση από τρίτον, στην περίπτωση που δεν δίνεται, εφαρμόζεται το άρθρο 12 παρ. 3 ΚΙΔ και δεν απαιτείται άδεια του εισαγγελέα.
Όσον αφορά την ενημέρωση του ασθενούς, αυτή πρέπει να είναι πλήρης, σαφής και κατανοητή. Τα τρίτα πρόσωπα δεν μπορούν να παραιτηθούν από το δικαίωμα ενημέρωσης. Πάντως το περιεχόμενο, η έκταση και τα όρια της ενημέρωσης είναι ασαφή. Τέλος, ένα άλλο ακανθώδες θέμα είναι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός. Το δικαίωμα για συναίνεση υποχωρεί για λόγους δημόσιου συμφέροντος, όπως είναι η δημόσια υγεία (βλ. ΣτΕ 465/2023, 1684/2022). Υπάρχει η άποψη ότι η αοριστία και τα περί «ισχυρής κρατικής σύστασης» συνιστούν ελλιπή ενημέρωση και ενεργοποιούν το άρθρο 105 ΕισΝΑΚ περί ευθύνης του Δημοσίου.
Η τρίτη ομιλήτρια, η κα Ελένη Ανδρώνη, δικηγόρος, LLM, νομικός σύμβουλος του Συνδέσμου Ελληνικών Κλινικών, αφού έθιξε το ζήτημα της νόθου αντικειμενικής ευθύνης του παρέχοντος ιατρικές υπηρεσίες και την εφαρμογή του άρθρου 8 του Ν 2251/1994, όπου κατανέμεται διαφορετικά το βάρος απόδειξης στην αδικοπρακτική ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες, γιατρού (αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την συζήτηση της εκδήλωσης, ειπώθηκε ότι δεν υπάρχει νόθος αντικειμενική ευθύνη για το δημόσιο νοσοκομείο, κατά το ΣτΕ, και η κα Φουντεδάκη είπε ότι υπάρχει μία διχογνωμία σε αυτό το θέμα), προχώρησε στην ανάπτυξη του ζητήματος της χρήσης νέων τεχνολογιών στην υγεία. Πρόκειται για την ψηφιακή υγεία (e-health), που καλύπτει οποιαδήποτε μορφή συνεργασίας των υπολογιστών με την ιατρική και αφορά την βελτίωση της πρόληψης, διάγνωσης, θεραπείας, παρακολούθησης κλπ. Οι διασυνοριακές ανταλλαγές δεδομένων είναι γεγονός. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εργάζεται για την δημιουργία ευρωπαϊκού μορφότυπου για την ανταλλαγή ηλεκτρονικών μητρώων υγείας, ο οποίος θα είναι προσβάσιμος σε όλους τους πολίτες της ΕΕ, δηλαδή θα έχουν πρόσβαση σε ιατρικές συνταγές, απεικονίσεις, αποτελέσματα από διάφορα μέλη της ΕΕ. Στην ψηφιακή υγεία εντάσσονται και η ρομποτική ιατρική και η τηλε-ιατρική. Δυσχερή ζητήματα ανακύπτουν ως προς την αστική ευθύνη. Σε Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 16.2.2017 προβλέφθηκε ότι πέρα από υλική ζημία, δεν πρέπει να επιβάλλονται κανενός είδους περιορισμοί στο είδος και την έκταση αποκατάστασης των ζημιών, απλώς και μόνο επειδή η ζημία δεν προήλθε από άνθρωπο. Μία λύση θα ήταν η υποχρεωτική ασφάλιση του κατασκευαστή ρομπότ μαζί με την σύσταση ταμείου αποκατάστασης ζημιών, ακόμη κι όταν δεν υπάρχει ασφαλιστική κάλυψη.
Τέλος, τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης λειτουργούν αυτόνομα μέσω πολλών και διαφορετικών links. Δεν γνωρίζουμε πώς και γιατί επιλύθηκε κάτι, ποιος είναι ο βαθμός αυτονομίας τους, ποιος έχει την ευθύνη σε περίπτωση ζημίας. Ο κατασκευαστής, ο προμηθευτής, ο χρήστης, η δημόσια αρχή, το ίδιο το σύστημα ΑΙ; Ο διαμοιρασμός και ο καταλογισμός αστικής ευθύνης και η διαφάνεια είναι περίπλοκα ζητήματα για τα οποία απαιτείται ειδική νομοθεσία. Ήδη εξυφαίνεται ένα σχέδιο Κανονισμού για ασφαλή συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, το ΑΙ Act.
Αφού ολοκλήρωσαν οι ομιλητές, το λόγο πήρε η κα Μαρία-Ευφραιμία Γερασοπούλου, δικηγόρος, ΔΝ, η οποία επανήλθε στο ζήτημα της θεωρίας της απώλειας ευκαιρίας και είχε έναν γόνιμο διάλογο με την κα Χρυσικοπούλου. Σύντομο σχόλιο έκανε και ο κ Βασίλειος Μαρούδας, δικηγόρος, ΥπΔΝ, υπότροφος ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ., ο οποίος συζήτησε με την κα Ανδρώνη το θέμα της αντικειμενικής ευθύνης του κατασκευαστή, κάνοντας αναφορές στο ρωμαϊκό δίκαιο, στην ευθύνη του κυρίου του δούλου, στην περίπτωση που προκάλεσε ο δούλος ζημία, αλλά και στην ευθύνη κατόχου ζώου.
Στην πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση που ακολούθησε το λόγο πήραν, μεταξύ άλλων, ο κ. Κλεάνθης Ρούσσος, αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, που έκανε λόγο για την τάση αντικειμενικής ευθύνης στην Γερμανία, ο δικηγόρος κ. Θάνος Γεωργιάδης, για την ίδρυση στην Αμερική ανεξάρτητης αρχής για τον έλεγχο τροφοδότησης των μηχανημάτων, ο δικηγόρος, ΔΝ, κ. Δημήτρης Τσιμπανούλης, που διερωτήθηκε εάν η αντικειμενική ευθύνη στην τεχνητή νοημοσύνη θα αύξανε το κόστος της θεραπείας και τι γίνεται με την ζημία που δεν οφείλεται στο σύστημα ΑΙ, ο ασκ. δικηγόρος, κ. Γιάννης Κουτσουμπίνας που έθεσε το ζήτημα της σύμπνοιας των Κανονισμών για την τεχνητή νοημοσύνη με το GDPR και άλλοι.
Σε προσωπικό επίπεδο, έκδηλη ήταν η εκτίμηση της προσφοράς της κας Φουντεδάκη στον κλάδο της αστικής ιατρικής ευθύνης. Σύμφωνα με την κα Χρυσικοπούλου, η συγγραφέας έχει βαθιά γνώση όλων των σχετικών ζητημάτων, τα προσεγγίζει με διεισδυτικότητα, αναλυτική ικανότητα, δογματική επάρκεια και, όπως είπε και ο κ. Μαρούδας, η αστική ιατρική ευθύνη δεν θα ήταν στο επίπεδο που είναι σήμερα στην χώρα μας, εάν δεν υπήρχε η κα Φουντεδάκη. Η τιμώμενη, κατά την συζήτηση για την θεωρία της απώλειας ευκαιρίας, αναπόλησε ότι η θεωρία αυτή ήταν που την έκανε πριν από 30 χρόνια να ασχοληθεί με την ιατρική ευθύνη. Για την ίδια, η Αστική Ιατρική Ευθύνη του 2003 ήταν το σημαντικότερο βιβλίο που έχει γράψει ποτέ. Γι’ αυτό και, 20 χρόνια μετά, η συγγραφή αυτού του νέου βιβλίου στο ίδιο θέμα αποτελεί ορόσημο για εκείνη, αλλά και για όλο τον νομικό και ιατρικό κόσμο.