«It’s the Most Wonderful Time of the Year», λέει σε κείνο το ωραίο τραγούδι ο Άντι Ουίλλιαμς. Κοινώς, έφτασε η καλύτερη εποχή του χρόνου. Έλατα στολισμένα, γιορτινά τραπέζια, ευχές, αγκαλιές, δώρα. Ούτε συζητήσεις για πολιτική, ούτε επαγγελματικές διενέξεις για περίπλοκα ζητήματα. Κουβέντες συντονισμένες στο πνεύμα των ημερών…
Το αφιέρωμα του NB Daily για τη μεγαλύτερη γιορτή, διεθνώς, σας θυμίζει μύθους, θρύλους και έθιμα των Χριστουγέννων.
Η 25η Δεκεμβρίου προέκυψε για να εξαλειφθούν ειδωλολατρικές συνήθειες – παγανιστικές τελετές που συνδέονταν με το χειμερινό ηλιοστάσιο
Γιατί 25 Δεκεμβρίου;
Ο Απόστολος Λουκάς είναι ο μόνος Ευαγγελιστής που αναφέρει λεπτομέρειες για τη γέννηση του Ιησού. Σύμφωνα με το Κατά Λουκάν Β’ Ευαγγέλιο, ο Χριστός γεννήθηκε τη χρονιά της «πρώτης απογραφής πληθυσμών» που είχε διατάξει ο Οκταβιανός Αύγουστος, όταν διοικητής της Συρίας ήταν ο Κυρρήνιος (χωρίς αναφορά σε μήνα και ημέρα).
Η 25η Δεκεμβρίου έχει επιλεγεί αιώνες μετά τη γέννηση του Ιησού. Μάλιστα η επέτειος της γέννησης έως και τα μέσα του 4ου αιώνα εορταζόταν μαζί με τα Θεοφάνια στις 6 Ιανουαρίου. Σύμφωνα με τους ιστορικούς η ημερομηνία αυτή δεν συγκλίνει με τις βιβλικές ιστορίες, και αυτό γιατί οι απογραφές συνήθως γίνονταν το φθινόπωρο. Επίσης, τη νύχτα της Γέννησης, οι βοσκοί ξαγρυπνούσαν στο ύπαιθρο, στοιχείο που σημαίνει ότι δεν υπήρχε παγωνιά.
Εικάζεται ότι η 25η Δεκεμβρίου προέκυψε, για να εξαλειφθούν ειδωλολατρικές συνήθειες – παγανιστικές τελετές που συνδέονταν με το χειμερινό ηλιοστάσιο: το Τριέσπερον των Ελληνιστικών Χρόνων, η αιγυπτιακή γέννηση του Όσιρη και η περσική Γέννηση του Μίθρα.
Δέντρο ή καράβι;
Ένα από τα κλασσικά διλήμματα των ημερών αυτών με τους λάτρεις της παράδοσης να ισχυρίζονται ότι το στόλισμα του δέντρου δεν είναι ελληνικό έθιμο αλλά μας «ήρθε από το εξωτερικό» και «κάνουμε ότι μας λένε». Η αλήθεια είναι πως στην Ελλάδα συνήθιζαν να στολίζουν τις ημέρες αυτές καράβι εξαιτίας των ισχυρών δεσμών που είχαν με τη θάλασσα. Ακόμη και σήμερα δεν είναι λίγοι εκείνοι που προτιμούν να στολίζουν καράβι αντί δέντρου. Όχι μόνο ιδιώτες στα σπίτια τους αλλά και δήμοι. Ποιος θα ξεχάσει το καράβι που έριξε άγκυρα στην πλατεία Συντάγματος επί δημαρχίας Γιώργου Καμίνη; Όσον αφορά το δέντρο, το 1833 στολίστηκε το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Ελλάδα, από τον βασιλιά Όθωνα, στα ανάκτορα του Ναυπλίου, ενώ μέχρι το 1950, το χριστουγεννιάτικο δέντρο είχε επικρατήσει στα ελληνικά σπίτια.
Για τη θαλπωρή του δέντρου μέσα στο σπίτι, δίπλα στο τζάκι, λέγεται ότι ευθύνεται ο Λούθηρος.
Ο Άγιος Βονιφάτιος λέγεται ότι ευθύνεται πάντως για το διεθνές αυτό έθιμο – περί τα μέσα του 8ου αιώνα χρονολογείται -, αφού εκείνος θέλησε να εξαλείψει την ιερότητα που απέδιδαν μέχρι τότε οι ειδωλολάτρες στη βελανιδιά. Την αντικατέστησε λοιπόν με το έλατο που έγινε το ιερό δέντρο των Χριστουγέννων, αρχικά σε πλατείες, αργότερα και στα σπίτια. Ίσως το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο να στήθηκε το 1441 στο Ταλίν της Εσθονίας από μια αδελφότητα άγαμων εμπόρων, πλοιοκτητών και ξένων που ζούσαν στην πόλη. Ίσως στη Ρίγα της Λετονίας. Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται η πόλη με μια πλάκα σε 8 γλώσσες: το πρώτο πρωτοχρονιάτικο δέντρο στήθηκε εκεί το 1510. Για τη θαλπωρή του δέντρου μέσα στο σπίτι, δίπλα στο τζάκι, λέγεται ότι ευθύνεται ο Λούθηρος.
Άγιος Νικόλαος, Μέγας Βασίλειος ή Santa Claus;
Ο χαμογελαστός κύριος, με την κόκκινη στολή, τη λευκή γενειάδα, τα μικροσκοπικά του γυαλιά και το σάκο γεμάτο δώρα πως να λέγεται άραγε; Άγιος Νικόλαος, Μέγας Βασίλειος ή Santa Claus; Για τους Ορθόδοξους χριστιανούς είναι ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος έζησε στη Καππαδοκία που αφιέρωσε σχεδόν όλη του τη ζωή στη βοήθεια προς τον συνάνθρωπο. Μάλιστα στην παγκόσμια ιστορία θεωρείται ως ο εμπνευστής αλλά και πρώτος δημιουργός της οργανωμένης φιλανθρωπίας. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μέγας Βασίλειος ήταν ψηλόλιγνος, με μαύρα μάτια και γένια.
H οπτικοποιημένη εκδοχή του Αγίου πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό «Harper’s Weekly» το 1863!
Στη Δύση, το πρόσωπο του Santa Claus (σύντμηση του Santa Nicolaus) έχει ταυτιστεί με την ιστορία του Αγίου Νικολάου. Αν και κληρονόμος πλούσιας οικογένειας (οι γονείς του πέθαναν λόγω επιδημίας, είχε γεννηθεί στη Λυκία το 270 μ.Χ.) η παράδοση θέλει να μοίρασε την περιουσία του στους φτωχούς και τα ορφανά, ενώ εκείνος αφιέρωσε τη ζωή του στον ασκητικό βίο. Στην ιστορία του Αγίου Νικολάου οι βόρειοι λαοί έχουν προσθέσει στοιχεία των δικών τους παραδόσεων (τάρανδοι, έλκηθρο, άστρο του Βορρά, μεγάλες κάλτσες κλπ), μια κουλτούρα που τον συνοδεύει μέχρι και σήμερα και δημιούργησε τη σημερινή φιγούρα του Santa Claus με όλα τα χαρακτηριστικά του. Στα ελληνικά δεδομένα η μετατροπή αυτή φαίνεται να πέρασε περίπου στη δεκαετία του 1950-1960, κυρίως στον αστικό πληθυσμό, από τους Έλληνες μετανάστες που με τις ευχετήριες κάρτες τους εισήγαγαν τον «Δυτικό» Άϊ-Βασίλη.
Πάντως η μορφή που έχουμε σήμερα για τον Άγιο που φέρνει τα δώρα στα παιδιά έγινε δημοφιλής με το ποίημα «A Visit from St. Nicholas» (Μια επίσκεψη από τον Άγιο Νικόλαο) που δημοσιεύτηκε το 1823, ενώ η οπτικοποιημένη εκδοχή πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό «Harper’s Weekly» το 1863!
Τα κάλαντα
Τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς από νωρίς το πρωί τα πιτσιρίκια, και όχι μόνο, παίρνουν το τρίγωνο και ξεχύνονται στους δρόμους. Χτυπούν ανελέητα τα κουδούνια έως ότου κάποιος απαντήσει και αναφωνούν «Να τα πούμε;». Τραγουδούν τα κάλαντα, με χαρά συνήθως, ενώ αδημονούν για το φιλοδώρημα του νοικοκύρη, το οποίο είναι συνήθως χρηματικό.
Στα λατινικά η λέξη «calenda», απ’ όπου προέρχεται η λέξη κάλαντα, σημαίνει «αρχή του μήνα». Οι καλένδες αντιστοιχούσαν στις πρώτες ημέρες των Ρωμαϊκών μηνών, οπότε φίλοι και συγγενείς αντάλλασσαν επισκέψεις και δώρα, όπως μέλι, ξερά σύκα, χουρμάδες, χυλό και νομίσματα.
«Σένα σου πρέπει, αφέντη μου, καρέκλα καρυδένια, για ν᾿ ακουμπά η μέση σου η μαργαριταρένια»
Δεν ακούγονται όμως τα ίδια κάλαντα σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Η κάθε περιοχή έχει την δική της εκδοχή για τα κάλαντα. Τα πιο συνήθη ξεκινούν με ως εξής: «Καλήν εσπέραν, άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας, Χριστού την θεία γέννησιν να πω στ᾿ αρχοντικό σας. Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει, οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη».
Στην Πελοπόννησο από την άλλη ακούγονται: «Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου, για εβγάτε, δέστε, μάθετε, πως ο Χριστός γεννιέται, γεννιέται κι αναθρέφεται στο μέλι και στο γάλα, το μέλι τρών᾿ οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες και το μελισσοχόρταρο το λούζουντ᾿ οι κυράδες».
Από την άλλη στη Σάμο λένε: «Σένα σου πρέπει, αφέντη μου, καρέκλα καρυδένια, για ν᾿ ακουμπά η μέση σου η μαργαριταρένια. Βάλτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε», ενώ στην Κεφαλονιά λένε «Καλήν εσπέραν άρχοντες καλήν να σας ειπούμε ότι και αύριον εστί ανάγκη να χαρούμε και να πανηγυρίσομεν περιτομήν Κυρίου και εορτήν του μάκαρος Μεγάλου Βασιλείου».
Τα έθιμα και η καλοτυχία
Δεν είναι μόνο τα κάλαντα πολλά, είναι και οι συνήθειες και τα έθιμα, τα περισσότερα από τα οποία συνδέονται με την ύπαιθρο.
Με κούτσουρα που έκαιγαν στο τζάκι στα σπίτια της ελληνικής υπαίθρου, οι άνθρωποι ξόρκιζαν τα κακά πνεύματα και εύχονταν για τη νέα χρονιά, ενώ ακόμη και η στάχτη θεωρούταν «ιερή» και σκορπιζόταν στα χωράφια για καλή σοδειά και στους στάβλους για την ευζωία των ζώων αντίστοιχα. Το «χριστόξυλο» που έμπαινε στη φωτιά την Παραμονή Χριστουγέννων συμβόλιζε τη ζεστασιά στο Θείο Βρέφος, αλλά και το διώξιμο των κακών πνευμάτων.
Το «χριστόξυλο» που έμπαινε στη φωτιά την Παραμονή Χριστουγέννων συμβόλιζε τη ζεστασιά στο Θείο Βρέφος, αλλά και το διώξιμο των κακών πνευμάτων.
Μια χαρακτηριστική εκδήλωση των Χριστουγέννων είναι τα «χοιροσφάγια», τα οποία σήμερα συναντάμε σε Στερεά, Κρήτη, Μύκονο, Θεσσαλία. Πρόκειται για ένα έθιμο θυσιαστικού χαρακτήρα και απηχούν αρχαίες εξιλαστήριες και καθαρτήριες θυσίες που συνοδεύονται από μαγικές και δεισιδαιμονικές πράξεις, όπως τα μαντέματα. Οι Ρωμαίοι στην γιορτή των Βρουμαλίων, στο τέλος του έτους, θυσίαζαν χοίρους στον Κρόνο και τη Δήμητρα. Στον παραδοσιακό πολιτισμό οι εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας είναι ενσωματωμένες στην αγροτική οικονομία. Η εκτροφή του χοίρου εξασφαλίζει στην οικογένεια κρέας και λίπος για ολόκληρη τη χρονιά. Για τη σφαγή ακολουθούνταν ιδιαίτερη εθιμοτυπία. Το σφάξιμο γινόταν με ειδικό μαυρομάνικο μαχαίρι από τον αρχηγό της οικογένειας. Με το αίμα του ζώου σχημάτιζαν σταυρό στο μέτωπο των μικρών παιδιών για τον πονοκέφαλο. Κάρφωναν το ρύγχος του χοίρου στον τοίχο ή πάνω από την πόρτα για να διώχνει τους καλικαντζάρους, ενώ από τη σπλήνα και το συκώτι του μάντευαν το μέλλον της οικογένειας. Στα σπίτια μαζευόντουσαν παρέες και δοκίμαζαν τους χοιρινούς μεζέδες. Τα οικογενειακά γλέντια κρατούσαν όλο το δωδεκαήμερο.
Στη Χίο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς γίνεται διαγωνισμός για το καλύτερο ξύλινο καραβάκι. Παράλληλα με την κατασκευή του καραβιού λένε και «παινέματα», κάτι σαν κάλαντα και ευχές για τους ναυτικούς. Μικροί και μεγάλοι τριγυρνούν τις γειτονιές με τα καραβάκια. Στην Κεφαλονιά τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, το βράδυ, οι χορωδίες των κανταδόρων και οι φιλαρμονικές πλημμυρίζουν τους δρόμους και τραγουδούν τα κεφαλονίτικα κάλαντα και χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Η παράδοση θέλει την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ο κόσμος να έχει μαζί του μπουκαλάκια κολόνιες και… ραντίζοντας ο ένας τον άλλον, ανταλλάσσουν ευχές για το νέο έτος, όπως «Καλή αποκοπή». Στην Αρκαδία, την παραμονή των Χριστουγέννων οι κάτοικοι τοποθετούν ένα μεγάλο κούτσουρο στο τζάκι, ώστε να καίει όλη την ημέρα, «για να ζεσταίνει την Παναγία που γεννούσε». Επίσης, οι γυναίκες καθαρίζουν τις εικόνες του σπιτιού, με βαμβάκι και κρασί.
Στη Μάνη την περίοδο των γιορτών οι νοικοκυρές φτιάχνουν τηγανίδα σε σχήμα σταυρού. Επίσης, κάθε οικογένεια, κόβει στο εορταστικό τραπέζι των Χριστουγέννων το παραδοσιακό χριστόψωμο, το οποίο είναι στολισμένο με σταυρούς. Το Χριστόψωμο το συναντάμε σε κάθε σημείο της Ελλάδας. Στην Κατούνα της Αιτωλοακαρνανίας αναβιώνει ένα από τα παλιότερα έθιμα. Πρόκειται για τη γιορτή της τσιγαρίδας, δηλαδή το τσιγάρισμα του χοιρινού κρέατος μαζί με το λίπος του. Αυτή ήταν παραδοσιακή μέθοδος που χρησιμοποιούσαν οι οικογένειες για τη διατήρηση του κρέατος κατά τη χειμερινή περίοδο. Σε κάθε γειτονιά οι οικογένειες άναβαν μεγάλες φωτιές, τοποθετούσαν το καζάνι με το χοιρινό και επικρατούσε εορταστική ατμόσφαιρα μέχρι να ολοκληρωθεί το μαγείρεμα του κρέατος.
«Με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά»
Επίσης υπάρχουν και τα έθιμα για την καλοτυχία. Κανείς δεν θέλει να μπει στραβά ο νέος χρόνος. Ένα παιδί ή ένας άνθρωπος που τον θεωρούμε θετικό και καλότυχο μπαίνει πρώτος στο σπίτι, με το δεξί. Σε κάποιες περιοχές το πρωί της Πρωτοχρονιάς, γυρνώντας από την εκκλησία, ο νοικοκύρης χτυπά το κουδούνι της εξώπορτας, για να μην ανοίξει μόνος του, έτσι ώστε να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι ενώ στο χέρι του κρατά ένα ρόδι, το οποίο σπάει στην εξώπορτα για καλοτυχία. Μάλιστα σε κάποιες περιοχές μαζί με το σπάσιμο του ροδιού ο νοικοκύρης λέει «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά».