Γενικά: Όπως είναι γνωστό, σε περίπτωση που η απαίτηση του δανειστή είναι χρηματική, μπορεί να ικανοποιηθεί με κατάσχεση της κινητής και ακίνητης περιουσίας του οφειλέτη του (άρθρ. 953 επ. και 992 επ. ΚΠολΔ), με κατάσχεση στα χέρια τρίτου (άρθρ. 982 επ. ΚΠολΔ), με κατάσχεση των ειδικών περιουσιακών του στοιχείων (άρθρ. 1022 επ. ΚΠολΔ), με αναγκαστική διαχείριση της επιχείρησης ή ακινήτου του (άρθρ. 1034 επ. ΚΠολΔ), ακόμα και με τη μέχρι ένα έτος προσωπική του κράτηση (άρθρ. 1047 επ. ΚΠολΔ) συντρεχόντων των όρων και προϋποθέσεων που ορίζονται στις εν λόγω διατάξεις, δεδομένου ότι σκοπός του νομοθέτη είναι να καταστεί υπέγγυα ολόκληρη η περιουσία του οφειλέτη (ΑΠ 1580/2008 ΕφΑΔ 2018, 1262-ΕφΘεσ 1366/2001 Αρμ 2002, 896), στην οποία περιλαμβάνονται και τα προσωπικά δικαιώματά του που μπορούν να αποτιμηθούν σε χρήμα.
Ειδικότερα, κατά τις διατάξεις των άρθρων 1022 επ. ΚΠολΔ, κατάσχεση μπορεί να γίνει και σε περιουσιακά δικαιώματα του οφειλέτη τα οποία δεν αποτελούν αντικείμενο κατάσχεσης κατά τη διαδικασία των άρθρων 953 επ., 982 επ. και 992 επ., ΚΠολΔ, εφόσον είναι αποτιμητά σε χρήμα κατά τις συναλλαγές (ΟλΑΠ 7/2009 Δ 2009, 634 παρ. Κ.Μπέη-Ι.Μπρίνιας Αναγκαστική Εκτέλεσις, 2293), αρκεί να επιτρέπεται, κατά το ουσιαστικό δίκαιο, η μεταβίβασή τους (ΜΠρΘεσ 5558/1998 αρμ 52, 599-ΜΠρΘεσ 24743/1996 Αρμ 52, 600). Στην τελευταία περίπτωση το μη επιτρεπτό της μεταβίβασης δεν ισχύει αν συμφωνήθηκε με ιδιωτικό έγγραφο (ΑΠ 1499/1992 ΕλλΔνη 35, 393-Ι.Μπρίνιας Αναγκαστική Εκτέλεσις, παρ. 675, 2293).
Σημειώνεται ότι οι διατάξεις αυτές εφαρμόζονται και επί συντηρητικής κατάσχεσης (ΜΠρΘεσ 24627/1999 Αρμ 54, 1533-ΜΠρΛαρ 98/1999 Δ 30, 537), καθώς και στην περίπτωση που η εκτέλεση αφορά σε απαίτηση κατά τρίτου προσώπου (άρθρ. 1025 ΚΠολΔ).
Ειδικότερα: Τα ειδικά περιουσιακά στοιχεία, τα οποία αναφέρονται στο άρθρο 1022 ΚΠολΔ ενδεικτικά και όχι περιοριστικά (ΑΠ 1158/2002 ΕΕΝ 2003, 616-ΜΠρΑθ 6338/2000 ΔΕΕ 2001, 83), μπορεί να είναι:
α) Δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας: Πνευματική ιδιοκτησία είναι το σύνολο κανόνων δικαίου που ρυθμίζει και προστατεύει δικαιώματα σε αγαθά του ανθρώπινου πνεύματος. Τα δικαιώματα αυτά, όπως π.χ. τα δικαιώματα εκμετάλλευσης κινηματογραφικών ταινιών (Ι.Μπρίνιας Αναγκαστική Εκτέλεσις, 2306), δεν έχουν μόνον προσωπικό, αλλά και περιουσιακό χαρακτήρα επειδή τα έργα του πνεύματος μπορούν να χρησιμοποιηθούν για οικονομική ωφέλεια του δικαιούχου και για τον λόγο αυτό επιτρέπεται η μεταβίβαση και συνακόλουθα και η κατάσχεσή τους (άρθρ. 12 παρ.1 και 15 παρ. 1 Ν.2121/1993), με εξαίρεση το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού.
β) Δικαιώματα βιομηχανικής ιδιοκτησίας: Τέτοια δικαιώματα αποτελούν: αα) το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, ακόμα και το δικαίωμα προσδοκίας για την απόκτησή του (άρθρ. 12 Ν. 1733/1987), ββ) η εφεύρεση, που είναι κανόνας δημιουργούμενος από το ανθρώπινο μυαλό για να αναλύσει τεχνικά προβλήματα με άγνωστο, μέχρι σήμερα, τρόπο, καθώς και τα δικαιώματα επ’ αυτής και το οποίο υφίσταται από την υλοποίηση της ιδέας από τον πρωτουργό της εφεύρεσης (άρθρ. 455, ΑΚ, Ν 2527/1920), γγ) η επωνυμία και ο διακριτικός τίτλος επιχείρησης (Μ.Γεωργιάδου σε Κ.Κουτσουλέλο Αναγκαστική Εκτέλεση, 408-409).
γ) Απαιτήσεις κατά των τρίτων που εξαρτώνται από αντιπαροχή: Οι απαιτήσεις αυτές αφορούν κυρίως εκείνες που πηγάζουν από αμφοτεροβαρείς συμβάσεις και μπορούν να κατασχεθούν ανεξάρτητα από τη συναίνεση του δικαιούχου της αντιπαροχής, π.χ. στην περίπτωση που μεταβιβάστηκε αυτοκίνητο με παρακράτηση της κυριότητάς του (άρθρ. 532, ΑΚ) ή το δικαίωμα προσδοκίας που έχει ο οφειλέτης για να μεταβιβασθεί σε αυτόν η κυριότητα του πράγματος κατά το άρθρο 532 ΑΚ (Κ.Μπέης Δ 142 επ.-Γ.Νικολόπουλος σε Κεραμέα/Κονδύλη/Νίκα Ερμηνεία ΚΠολΔ, 2001-αντιθ. ΜΠρΘεσ 1704/1977 Δ, 9, 140), κ.λπ. Πρέπει να σημειωθεί ότι απαιτήσεις κατά τρίτων που δεν εξαρτώνται από αντιπαροχή, κατάσχονται με τη διαδικασία των άρθρων 982 επ., ΚΠολΔ (κατάσχεση στα χέρια τρίτου), όταν, κατά το ουσιαστικό δίκαιο, επιτρέπεται η κατάσχεσή τους.
δ) Το εργολαβικό αντάλλαγμα: Σε περίπτωση που έχει καταρτισθεί σύμβαση εργολαβίας με το σύστημα της αντιπαροχής, το εργολαβικό αντάλλαγμα του εργολάβου, δηλαδή, τα ανήκοντα στους οικοπεδούχους κτίσματα με τα ποσοστά συνιδιοκτησίας του στο όλο οικόπεδο που υποχρεούνται να μεταβιβάσουν σε αυτόν ως εργολαβική αμοιβή του, αποτελεί ειδικό περιουσιακό στοιχείο με την έννοια του άρθρου 1022 ΚΠολΔ και μπορεί να κατασχεθεί από τον δανειστή του, που μπορεί να είναι και ο ίδιος ο οικοπεδούχος, με τη διαδικασία αυτή (ΑΠ 1046/2005 ΧρΙΔ 2005, 991-ΕφΑθ 4317/2002 ΕΔΠ 2003, 77-ΕφΘεσ 3344/1991 ΕλλΔνη 1994, 1700-ΕφΑθ 238/1983 ΕλλΔνη 1983, 814).
ε) Μερίδια ΕΠΕ: Το επιτρεπτό της κατάσχεσης από ατομικό δανειστή του εταίρου προβλέπεται από το άρθρο 30 παρ. 1, Ν 3190/55 και άρθρ. 1, εδ. 5, ΕισΝ ΚΠολΔ) (ΕφΠειρ 367/2001 ΔΕΕ 2002, 66-ΕφΘεσ 78/2000 Επ.ΕΔ 2000, 750), ακόμα και αν δεν επιτρέπεται κατά το καταστατικό της ΕΠΕ (ΕφΘεσ 205/2008 ΕπισκΕΔ 2008, 760).
στ) Το προσύμφωνο: Ο δανειστής του αγοραστή μπορεί να προβεί σε κατάσχεση της απαίτησης από το προσύμφωνο του οφειλέτη του αρκεί να έχει τίτλο εκτελεστό και να τηρήσει το στάδιο της προδικασίας της αναγκαστικής εκτέλεσης (ΜΠρΘεσ 34559/1997 ΑρχΝ 2001, 43).
ζ) Αμοιβαία κεφάλαια: Μπορεί να κατασχεθεί επίσης ως ειδικό περιουσιακό στοιχείο το δικαίωμα του οφειλέτη για εξαγορά μεριδίων αμοιβαίων κεφαλαίων των οποίων είναι δικαιούχος από την εταιρία διαχείρισης (ΜΠρΑθ 6338/2000 ΔΕΕ 2001, 83).
η) Επικαρπία: Η επικαρπία δεν αποτελεί ειδικό περιουσιακό στοιχείο κατά το άρθρο 1022 ΚΠολΔ γιατί κατάσχεται με τη διαδικασία του άρθρου 992 ΚΠολΔ, είτε συμφωνήθηκε να είναι μεταβιβαστή είτε όχι (ΑΠ 280/2011 ΕφΑΔ 2011, 887), ωστόσο με τη διαδικασία των άρθρων 1022 επ. ΚΠολΔ μπορεί να κατασχεθεί ως ειδικό περιουσιακό στοιχείο το δικαίωμα άσκησης της επικαρπίας (ΑΠ 667/2015 ΤΝΠ ΔΣΑ).
θ) Κατάσχεση επιχείρησης: Η επιχείρηση ως σύνολο μπορεί να κατασχεθεί με τη διαδικασία των άρθρων 1022 επ. ΚΠολΔ και ο αποκτών αυτήν με τον πλειστηριασμό συνεχίζει την επιχείρηση ασκών όλα τα δικαιώματα (ΟλΑΠ 7/2009 Δ 2009, 634 παρ. Κ.Μπέη-Ν.Νίκας Δίκαιο Aναγκαστικής Eκτελέσεως, 735: με τον τρόπο αυτόν καθιερώνεται νέος τρόπος μεταβίβασης δικαιώματος μη προβλεπόμενος από τον νόμο-Δ.Τσικρικάς ΕφΑΔ 2009, 779 επ.: δεν είναι δυνατή η αναγκαστική εκποίηση της επιχείρησης ως σύνολο αφού η κατάσχεσή της έχει συνέπεια την αποσπασματική εκποίηση των επί μέρους στοιχείων της, γεγονός που θα επιφέρει διάσπαση στην ενότητά της-Π.Παναγιώτου Δ 2008, 790 επ.: δεν μπορεί να επιβληθεί αν δεν υπάρξει πλήρης νομοθετική αναγνώριση της επιχείρησης ως ενιαίου αντικειμένου δικαίου).
ι) Άλλα δικαιώματα: Με τη διαδικασία αυτή, έχει κριθεί ότι μπορούν να κατασχεθούν επίσης: τα μελλοντικά μισθώματα (ΜΠρΑθ 9240/1970 Δ 1, 383), τα μερίδια προσωπικών εταιριών (ΜΠρΑθ 1439/2000 ΧρΙΔ 2001, 160), το δικαίωμα μετόχου να αξιώσει από την ΑΕ την παράδοση μετοχών (ΜΠρΑθ 6023/2012 ΔΕΕ 2013, 254), το δικαίωμα σε όνομα ηλεκτρονικού χώρου με κατάληξη .gr (domain name) (Α.Ανθιμος, Διαδικαστικά και δικονομικά ζητήματα από τον νέο κανονισμό διαχείρισης και εκχώρησης ονομάτων χώρου (ΔiΜΕΕ 2005, 501 επ.).
Προϋποθέσεις-Διαδικασία: Όπως ανωτέρω εκτίθεται, προκειμένου να γίνει κατάσχεση των ειδικών περιουσιακών στοιχείων πρέπει ο δανειστής να έχει τηρήσει την προδικασία της αναγκαστικής εκτέλεσης κατά τα άρθρα 924, 925 και 926 ΚΠολΔ και στη συνέχεια να υποβάλει αίτηση στο ειρηνοδικείο της γενικής δωσιδικίας του οφειλέτη, το οποίο, δικάζοντας με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας (άρθρ. 741 επ. ΚΠολΔ), μπορεί να επιτρέψει σε αυτόν την κατάσχεσή τους, εάν κρίνει ότι θα ικανοποιηθεί με τον τρόπο αυτόν η απαίτησή του, χωρίς να παραβλάπτονται τα δικαιώματα του οφειλέτη στα ειδικά του περιουσιακά στοιχεία και η εκτέλεσή τους αποβεί ασύμφορη (άρθρ. 1023, ΚΠολΔ).
Ενόψει της εφαρμοστέας διαδικασίας δεν απαιτείται η αίτηση δεν στρέφεται κατά του οφειλέτη και ούτε είναι υποχρεωτική η κλήτευσή του, ωστόσο πρέπει να παρίσταται, ιδίως αν η αίτηση γίνει δεκτή, για να αποτραπεί η άσκηση από αυτόν της τριτανακοπής, ενώ τα ίδια ισχύουν και για τον τρίτο που είναι υπόχρεος έναντι του οφειλέτη (Γ.Νικολόπουλος σε Κεραμέα/Κονδύλη/Νίκα Ερμηνεία ΚΠολΔ, 2003).
Σημειώνεται ότι στη δίκη αυτή δεν μπορεί ο οφειλέτης να προβάλει ισχυρισμούς που αφορούν την εγκυρότητα του εκτελεστού τίτλου ή της απαίτησης (ΑΠ 1751/2001 ΕΕΝ 2003, 142), ενώ παρέμβαση, ακόμα και κύρια, από κάθε άλλο δανειστή του οφειλέτη μπορεί να ασκηθεί κατά τους όρους του άρθρου 752 ΚΠολΔ.
Δικαστική απόφαση: Το δικαστήριο ελεύθερα αποφασίζει σχετικά με το περιεχόμενο της αίτησης του δανειστή, ενόψει και του εφαρμοστέου ανακριτικού συστήματος (άρθρ. 744, ΚΠολΔ), μπορεί ακόμα και να μην επιτρέψει την κατάσχεση ειδικού περιουσιακού στοιχείου αν κρίνει ότι είναι δύσκολη η κατάσχεσή του ή το αποτέλεσμα θα είναι ασύμφορο (ΕφΑθ 9737/1989 ΕλλΔνη 32, 1010-ΜΠρΘεσ 24743/1996 Αρμ 52, 600) ή να αποφασίσει τον πιο πρόσφορο τρόπο αξιοποίησης του δικαιώματος που θα κατασχεθεί (ΜΠρΘεσ 10756/2003 Αρμ 2003, 1812), όπως π.χ. να διατάξει τη διαχείριση του ειδικού περιουσιακού στοιχείου. Μπορεί ακόμα (και με μεταγενέστερη απόφασή του) να ορίσει άλλα, πιο πρόσφορα, κατά την κρίση του, μέσα για την αξιοποίηση του δικαιώματος, όπως, π.χ. να επιτρέψει την μεταβίβαση του δικαιώματος του δανειστή με ορισμένο τίμημα ή με ολικό ή μερικό συμψηφισμό της απαίτησής του ή την ελεύθερη ή με πλειστηριασμό διάθεσή του.
Με την ίδια απόφαση διορίζεται και ο υπάλληλος του πλειστηριασμού, εφαρμοζομένων των διατάξεων του πλειστηριασμού κινητών (άρθρων 1026, ΚΠολΔ) ή ακόμα, να επιτρέψει την εκμετάλλευσή του, διορίζοντας για διαχειριστή τρίτο πρόσωπο ή κάποιον δανειστή (άρθρ. 1024 παρ. 1, ΚΠολΔ) (περισσ. Μ.Γεωργιάδου σε Κ.Κουτσουλέλο Αναγκαστική Εκτέλεση, 417 επ.).
Εάν η απαίτηση του οφειλέτη συνίσταται σε εκπλήρωση παροχής από τρίτο και εξαρτάται από αντιπαροχή, το δικαστήριο μπορεί να επιτρέψει την κατάσχεση και με τον όρο της εκπλήρωσης της αντιπαροχής προς τον τρίτο, οπότε η αξιοποίηση του κατασχεθέντος γίνεται κατά τα προαναφερόμενα, αποκλειομένου του διορισμού διαχειριστή, ενώ η αξία της αντιπαροχής που εκπληρώθηκε θεωρείται δαπάνη της αναγκαστικής εκτέλεσης που κατατάσσεται προνομιακά (άρθρ. 975 παρ. 2 και 1024 παρ. 2 ΚΠολΔ).
Εάν πρόκειται για απαίτηση κατά τρίτου, η κατάσχεση γίνεται με την επίδοση της απόφασης στον οφειλέτη και στον τρίτο και αν πρόκειται για δικαίωμα εκείνου κατά του οποίου γίνεται η εκτέλεση, η κατάσχεση γίνεται με την επίδοση της απόφασης σε αυτόν, με την ποινή του ανυπόστατου αυτής (ΕφΘεσ 2581/2005 ΕπισκΕΔ 2006, 169). Στις περιπτώσεις που για τη σύσταση ή τη μεταβίβαση του δικαιώματος προβλέπεται η τήρηση βιβλίων από δημόσιες αρχές (π.χ. στα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας) η κατάσχεση γράφεται στο περιθώριο της πράξης, εφαρμοζομένων των διατάξεων των άρθρων 995 παρ. 2 και 997, ΚΠολΔ, δεδομένου ότι οι αρχές αυτές υπέχουν θέση υποθηκοφύλακα (άρθρ. 1025 παρ. 1, ΚΠολΔ).
Συνέπειες: Η παραπάνω επίδοση της απόφασης στον οφειλέτη επιφέρει απαγόρευση της διάθεσης του κατασχεθέντος με την ποινή της ακυρότητάς της υπέρ του κατασχόντος. Η έναντι τρίτων ακυρότητα ισχύει μόνον εάν κατά τον χρόνο της διάθεσης είχε γίνει εγγραφή της κατάσχεσης στα βιβλία και εφόσον προβλέπονταν τέτοια εγγραφή (άρθρ. 1025 παρ. 2, ΚΠολΔ).
Τέλος, σημειώνεται ότι οι διατάξεις που αφορούν την κατάσχεση στα χέρια τρίτου και ειδικότερα ως προς τις επερχόμενες συνέπειες, δηλαδή, των άρθρων 984 παρ. 1 και 2, 985-987 και 990 ΚΠολΔ, εφαρμόζονται και στην περίπτωση κατάσχεσης ειδικών περιουσιακών στοιχείων (άρθρ. 1025 παρ. 3 ΚΠολΔ).
* Ο κ. Κωνσταντίνος Κουτσουλέλος είναι Δικηγόρος Αθηνών και ιδρυτικό μέλος του επιστημονικού σωματείου Εταιρεία Οικογενειακού Δικαίου.
Δείτε τα τμήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εδώ