Γίνεται παγίως δεκτό ότι ο συγκληρονόμος που κάνει αποκλειστική χρήση του κληρονομιαίου πράγματος δεν μπορεί να αποκτήσει την αποκλειστική κυριότητα του τελευταίου με χρησικτησία, προτού γνωστοποιήσει σε όλους τους συγκληρονόμους ότι νέμεται ολόκληρο το κοινό για δικό του λογαριασμό και παρέλθει από τη γνωστοποίηση αυτήν ο χρόνος της χρησικτησίας, με την επιφύλαξη πάντα της ΑΚ 1879 (ΟλΑΠ 485/1982, ΑΠ 963/2020, ΑΠ 1410/2019, ΑΠ 1358/2018, ΑΠ 397/2014, ΑΠ 319/2014). Τούτο συνάγεται από τον συνδυασμό των ΑΚ 983, 1710 § 1, 1846 και 994, από τις οποίες προκύπτει ότι ο συγκληρονόμος, αν κατέχει ολόκληρο το κοινό, θεωρείται καταρχήν ότι κατέχει τούτο στο όνομα και για λογαριασμό και των λοιπών συγκληρονόμων, αφού με την κληρονομική διαδοχή η νομή περιέρχεται αυτοδικαίως και σε αυτούς.
Επομένως, δεν μπορεί ο εν λόγω συγκληρονόμος να αντιτάξει κατά των συννομέων του αποσβεστική ή κτητική παραγραφή προτού τους καταστήσει γνωστό ότι νέμεται ποσοστό μεγαλύτερο από τη μερίδα του ή ολόκληρο το κοινό αποκλειστικώς για δικό του λογαριασμό ως κύριος. Η γνωστοποίηση αυτή μπορεί να γίνει είτε ρητώς είτε με πράξεις που υποδηλώνουν τέτοια απόφαση (ΕφΠατρ 241/2006, ΕφΛάρ 576/2005, ΕφΘεσ 2067/2003). Τέτοια γνωστοποίηση δεν απαιτείται πάντως επί εκούσιας παράδοσης της νομής μετά από άτυπη διανομή ή δωρεά μεταξύ των συγκυρίων, εφόσον έκτοτε ο κατέχων το κοινό σαφώς εκδηλώνει τη βούλησή του να νέμεται αυτό αποκλειστικά για δικό του λογαριασμό, οι δε υπόλοιποι, που μετείχαν στη σχετική συμφωνία, αποδέχθηκαν τη βούληση αυτή (ΟλΑΠ 485/1982, ΑΠ 1178/2011, ΑΠ 1075/2005). Κατά μείζονα λόγο τέτοια γνωστοποίηση δεν απαιτείται, όταν ο ένας συγκληρονόμος παραχωρεί το μερίδιό του σε άλλο συγκληρονόμο (ΑΠ 397/2014). Έχει ωστόσο κριθεί ότι απαιτείται γνωστοποίηση, στην περίπτωση που ο κληρονομούμενος μεταβίβασε κατά νομή προ του θανάτου του ακίνητο της κυριότητας και νομής του με άτυπη σύμβαση σε κάποιον από τους μέλλοντες κληρονόμους του, ο οποίος το νέμεται έκτοτε για δικό του λογαριασμό, δηλαδή σε χρόνο που δεν υπήρχε ακόμη κοινωνία των συγκληρονόμων επί των κληρονομιαίων στοιχείων, η οποία αρχίζει να υπάρχει από τον θάνατο του κληρονομουμένου (ΑΠ 172/2006).
Σύμφωνα με την ΑΚ 787 κάθε κοινωνός έχει δικαίωμα να κάνει χρήση του κοινού αντικειμένου, εφόσον αυτή δεν εμποδίζει τη σύγχρηση των λοιπών. Ως χρήση νοείται η υλική απόλαυση του κοινού αντικειμένου για προσωπικούς λόγους, όχι όμως και η οικονομική εκμετάλλευση αυτού, η οποία εμπίπτει στην ΑΚ 786. Το εν λόγω δικαίωμα είναι αυτοτελές και ανεξάρτητο του αντίστοιχου δικαιώματος των λοιπών συγκληρονόμων, παρέχοντας σε κάθε έναν εξ αυτών άμεση εξουσία επί του κοινού αντικειμένου, χωρίς να απαιτείται η συναίνεση των λοιπών, εφόσον δεν εμποδίζεται η σύγχρησή τους. Μπορεί πάντως να έχει προσδιορισθεί ειδικότερος τρόπος χρήσης των κοινών αντικειμένων (ή ορισμένου ή ορισμένων εξ αυτών) με κοινή απόφαση των συγκληρονόμων ή με απόφαση δικαστηρίου, κατά τις ΑΚ 788-790, οπότε ο τρόπος αυτός υπερισχύει.
Το δικαίωμα χρήσης του κοινού αντικειμένου από κάθε συγκληρονόμο προϋποθέτει ότι η φύση και τα χαρακτηριστικά του κοινού αντικειμένου επιτρέπουν την παράλληλη χρήση του (ταυτόχρονη ή χρονικά διαιρεμένη), από περισσοτέρους. Εάν κάτι τέτοιο δεν είναι -από τη φύση του εν λόγω κοινού αντικειμένου- εφικτό, πρέπει να γίνει δεκτό ότι κανένας από τους συγκληρονόμους δεν θα μπορεί να το χρησιμοποιήσει, παρά μόνο εφόσον προσδιορισθεί ο τρόπος χρήσης του στο πλαίσιο καθορισμού της διοίκησής του κατά τις ΑΚ 789 επ.
Σε περίπτωση που ένας από τους συγκληρονόμους κάνει αποκλειστική χρήση του κοινού αντικειμένου, με τρόπο ώστε να εμποδίζεται η σύγχρηση των υπολοίπων, οι τελευταίοι δικαιούνται (και αν ακόμη δεν πρόβαλαν αξίωση για σύγχρηση) να απαιτήσουν από τον ανωτέρω συγκληρονόμο ανάλογη μερίδα από το όφελος που αυτός αποκόμισε και το οποίο συνίσταται στην αξία της χρήσης του κοινού (ΑΠ 852/2019, ΑΠ 1208/2018, ΑΠ 1302/2006). Ειδικότερα, προκειμένου περί αστικού ακινήτου, το όφελος αυτό συνίσταται στην κατά το χρόνο της αποκλειστικής χρήσης μισθωτική αξία της μερίδας των εκτός χρήσης κοινωνών, η οποία δεν αποτελεί μίσθωμα, αφού δεν υπάρχει μισθωτική σχέση, αλλά αποδοτέα (ως αποζημίωση) ωφέλεια. Η ωφέλεια αυτή προσδιορίζεται από τη μισθωτική αξία του κοινού πράγματος, δηλαδή του ποσού του μισθώματος που θα κατέβαλε ο κοινωνός που το χρησιμοποιεί για τη χρήση άλλου όμοιου ακινήτου με βάση τις εν γένει μισθωτικές συνθήκες της περιοχής που επικρατούν κατά τον κρίσιμο χρόνο και της κατάστασης που βρίσκεται το κοινό πράγμα (ΑΠ 1208/2018).
Ο συγκληρονόμος πάντως που έκανε αποκλειστική χρήση του κοινού πράγματος, εναγόμενος για απόδοση των ωφελημάτων, δικαιούται κατ’ ένσταση ή με ανταγωγή ή αυτοτελή αγωγή να αξιώσει την αποκατάσταση των δαπανών που έκανε στο κοινό πράγμα για τη συντήρηση, τη διοίκηση και τη χρησιμοποίησή του, κατά τον λόγο της μερίδας κάθε συγκληρονόμου. Εκτός από αποζημίωση, οι υπόλοιποι συγκληρονόμοι μπορούν να ζητήσουν από τον συγκληρονόμο που κάνει αποκλειστική χρήση να παραλείπει στο μέλλον την προσβολή του δικαιώματός τους για σύγχρηση του κοινού πράγματος, καθώς και να εγείρουν εναντίον του την αγωγή περί κλήρου, εφόσον ο τελευταίος νέμεται τα κοινά κληρονομιαία και αξιώνει, ως κληρονόμος, όλη την κληρονομία ή μεγαλύτερη μερίδα από αυτή που πραγματικά του ανήκει (ΑΠ 963/2020, ΑΠ 788/2005).
* Ο κ. Κίμων Σαϊτάκης είναι Δικηγόρος – ΔΝ, Μεταδιδάκτορας (Post-doc) της Νομικής Σχολής Αθηνών, Διδάσκων στο Φροντιστήριο της Νομικής Βιβλιοθήκης.
Δείτε τα τμήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εδώ