Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 923 ΑΚ, όποιος έχει την εποπτεία ανηλίκου ή ενηλίκου ο οποίος τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση ευθύνεται για τη ζημία που τα πρόσωπα αυτά προξενούν παράνομα σε τρίτον, εκτός αν αποδείξει ότι άσκησε την προσήκουσα εποπτεία ή ότι η ζημία δεν μπορούσε να αποτραπεί. Την ίδια ευθύνη έχει και όποιος ασκεί την εποπτεία με σύμβαση. Η διάταξη εισάγει ως νόμιμο λόγο ευθύνης την παραμέληση της προσήκουσας εποπτείας ανηλίκου ή ενηλίκου που τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση αναφορικά με ζημίες που τα πρόσωπα αυτά προξενούν παράνομα σε τρίτον. Η ευθύνη του εποπτεύοντος που καθιερώνει η εν λόγω διάταξη είναι ευθύνη για ίδιες και όχι για αλλότριες πράξεις (όπως λ.χ. η ΑΚ 922). Κριτήριο καταλογισμού είναι εν προκειμένω η υπαίτια εκ μέρους του εποπτεύοντος παραμέληση της προσήκουσας εποπτείας.
Ως προς την απόδειξη της υπαίτιας παραμέλησης και της αιτιώδους σύνδεσης αυτής με τη ζημία του τρίτου, η διάταξη αντιστρέφει το βάρος απόδειξης, επιρρίπτοντάς το στον εποπτεύοντα-εναγόμενο. Εισάγεται δηλαδή περίπτωση «νόθου αντικειμενικής» (ορθότερα «μη γνήσιας αντικειμενικής») ευθύνης, με την έννοια ότι απαιτείται μεν υπαιτιότητα του εποπτεύοντος, αυτή όμως τεκμαίρεται μαχητά. Ο τελευταίος απαλλάσσεται, εφόσον αποδείξει είτε ότι δεν ήταν υπαίτια η εκ μέρους του παραμέληση της προσήκουσας εποπτείας (κατά τούτο η ευθύνη χαρακτηρίζεται ως νόθος αντικειμενική) είτε ότι δεν παραμέλησε την άσκηση της προσήκουσας εποπτείας, είτε ότι ενόψει των περιστάσεων δεν θα είχε αποτραπεί το αποτέλεσμα ακόμη και αν ασκούσε την προσήκουσα εποπτεία (έλλειψη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ παραμέλησης της προσήκουσας εποπτείας και ζημίας του τρίτου). Η καθιέρωση των τεκμηρίων δικαιολογείται από λόγους επιείκειας προς τον τρίτο ζημιωθέντα, με τη σκέψη ότι τα γεγονότα που ανάγονται στην προσήκουσα ή μη άσκηση εποπτείας ανήκουν στη σφαίρα επιρροής του εποπτεύοντος.
Σκοπός της ρύθμισης είναι η προστασία του τρίτου που ζημιώθηκε από παράνομη πράξη ή παράλειψη ανηλίκου ή ενηλίκου τελούντος υπό δικαστική συμπαράσταση και όχι του ίδιου του εποπτευόμενου για ζημίες που υφίσταται λόγω παραμέλησης της εποπτείας του. Η ευθύνη του εποπτεύοντος απέναντι στον εποπτευόμενο για ζημία, την οποία ο δεύτερος υφίσταται από αδικοπραξία τρίτου, στην πραγμάτωση της οποίας συνέβαλε και η παραμέληση της εποπτείας του, δεν καλύπτεται από τη διάταξη αυτή (βλ. ΑΠ 276/2019), αλλά κρίνεται με βάση την ΑΚ 914 σε συνδυασμό με τις οικείες διατάξεις του οικογενειακού δικαίου (π.χ. ΑΚ 1531, 1632, 1680) ή της σύμβασης, από τις οποίες πηγάζει η υποχρέωση εποπτείας.
Για τη θεμελίωση της ευθύνης του εποπτεύοντος με βάση την ΑΚ 923 απαιτείται κατά τη νομολογία η συνδρομή των εξής προϋποθέσεων σωρευτικά:
1. Υποχρέωση εποπτείας ανηλίκου ή τελούντος υπό δικαστική συμπαράσταση. Εποπτεία είναι η επίβλεψη, επιτήρηση ή/και προφύλαξη του εποπτευόμενου, ανάλογα με τις περιστάσεις. Η εποπτεία αποτελεί εξωτερική συμπεριφορά και το μέτρο αυτής εξαρτάται από το σύνολο των συνθηκών κάθε συγκεκριμένης περίπτωσης (βλ. ΑΠ 449/2018), ιδίως από την ηλικία, την ωριμότητα, τη σωματική κατάσταση και διανοητική ανάπτυξη του εποπτευόμενου καθώς και τη μόρφωση του εποπτευομένου και του εποπτεύοντος (βλ. ΑΠ 276/2019). Εξαρτάται επίσης από το προβλεπτό ή την επικινδυνότητα της ζημιογόνου συμπεριφοράς (ΑΠ 644/2014). Στους ανηλίκους, το μέτρο της απαιτούμενης εποπτείας είναι κατά κανόνα αντιστρόφως ανάλογο με την ηλικία τους (βλ. ΑΠ 476/2013).
Η απαρίθμηση των προσώπων των εποπτευομένων είναι περιοριστική και αφορά τον ανήλικο και τον ενήλικο που τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση, ενώ δεν καταλαμβάνει πρόσωπα που παρουσιάζουν τον ίδιο κίνδυνο και τις ίδιες πιθανότητες πρόκλησης ζημιών και τα οποία λόγω της σωματικής ή διανοητικής του καταστάσεως θα είχαν ανάγκη επιβλέψεως (εποπτείας), όπως μπορεί π.χ. να είναι ένα ενήλικο πρόσωπο που πάσχει από ψυχική ή διανοητική διαταραχή αλλά δεν έχει (ακόμα) τεθεί σε δικαστική συμπαράσταση. Αποκλείεται δηλαδή η αναλογική εφαρμογή της ΑΚ 923 σε άλλα πρόσωπα (ΑΠ 79/2008). Δεν αποκλείεται πάντως η θεμελίωση ευθύνης των εποπτευόντων τα πρόσωπα αυτά κατά τις γενικές διατάξεις (ΑΚ 914).
Η υποχρέωση εποπτείας πηγάζει από το νόμο ή από σύμβαση (βλ. ΑΠ 276/2019). Υπόχρεοι από το νόμο για την άσκηση εποπτείας σε ανήλικο είναι καταρχήν οι γονείς αυτού, στο πλαίσιο άσκησης της γονικής μέριμνας. Για τον τελούντα υπό δικαστική συμπαράσταση την εποπτεία έχει ο διορισθείς από το δικαστήριο δικαστικός συμπαραστάτης αυτού (ΑΚ 1669). Η υπηρεσιακή υποχρέωση των δασκάλων και των καθηγητών δημοσίων σχολείων για την εποπτεία των μαθητών τους δεν εμπίπτει στην ΑΚ 923 αλλά στην ΕισΝΑΚ 105, υπό τις προϋποθέσεις της οποίας μπορεί να γεννήσει αστική ευθύνη του Δημοσίου. Υποχρέωση εποπτείας ανηλίκου ή τελούντος υπό δικαστική συμπαράσταση ενηλίκου μπορεί να απορρέει και από σύμβαση (βλ. ΑΚ 923 § 2). Υπόχρεοι εποπτείας από σύμβαση είναι λ.χ. ο διευθυντής οικοτροφείου, ιδιωτικού σχολείου, παιδικού σταθμού, ψυχιατρείου, ο αποκλειστικός νοσοκόμος, η «νταντά» ανηλίκου τέκνου και γενικότερα αυτός που αναλαμβάνει, συνήθως με αμοιβή, την επίβλεψη, περίθαλψη ή εκπαίδευση ορισμένου ατόμου που λόγω της κατάστασής του έχει ανάγκη εποπτείας. Ως τρίτος μπορεί να θεωρηθεί και ο συγγενής (π.χ. παππούς ή γιαγιά του ανηλίκου) σε περίπτωση παρατεταμένης διαμονής του εποπτευομένου με αυτόν. Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν αποκλείεται να γίνει δεκτή σιωπηρή κατάρτιση σύμβασης εποπτείας (βλ. ΑΠ 731/2008). Αντίθετα, δεν θεωρείται συμβατική ανάθεση της εποπτείας η ανάθεση αυτής σε τρίτον για σύντομο χρονικό διάστημα, εφόσον γίνεται από λόγους φιλοφροσύνης και χωρίς την πρόθεση νομικής δέσμευσης (ΑΠ 239/2010).
2. Υπαίτια παραμέληση προσήκουσας εποπτείας. Παραμέληση εποπτείας έχουμε όταν ο υπόχρεος παρέλειψε να λάβει όλα τα αναγκαία μέτρα για την αποτροπή της βλάβης των εννόμων αγαθών του τρίτου εκ μέρους του εποπτευομένου (ΑΠ 422/2008). Η παραμέληση αυτή πρέπει να είναι υπαίτια, ωστόσο η υπαιτιότητα τεκμαίρεται μαχητά (βλ. ΑΠ 449/2018).
3. Παράνομη πρόκληση ζημίας από τον εποπτευόμενο σε τρίτο. Για τη θεμελίωση ευθύνης του εποπτεύοντος με βάση την ΑΚ 923 απαιτείται η παράνομη πρόκληση ζημίας από τον εποπτευόμενο σε τρίτον, με την έννοια ότι η ζημιογόνος συμπεριφορά (πράξη ή παράλειψη) του εποπτευομένου θα πρέπει να στοιχειοθετεί την αντικειμενική υπόσταση αδικοπραξίας, χωρίς να απαιτείται υπαιτιότητα του εποπτευομένου (βλ. ΕφΑθ 777/2005).
4. Αιτιώδης συνάφεια. Η ευθύνη του εποπτεύοντος προϋποθέτει επίσης την ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας ανάμεσα στην υπαίτια παραμέληση της εποπτείας και τη ζημία του τρίτου. Και η προϋπόθεση αυτή τεκμαίρεται μαχητά (βλ. ΑΠ 449/2018). Εννοείται ότι πέραν του αιτιώδους αυτού συνδέσμου, απαιτείται και η ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της παράνομης συμπεριφοράς του εποπτευομένου και της ζημίας του τρίτου, με βάση την ΑΚ 914.
Εφόσον συντρέχουν οι ανωτέρω προϋποθέσεις, ο εποπτεύων ευθύνεται σε αποζημίωση του τρίτου για τη ζημία που αυτός υπέστη από την παράνομη συμπεριφορά του εποπτευομένου, ενώ δεν αποκλείεται η επιδίκαση και χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης με βάση την ΑΚ 932. Αν ο εποπτευόμενος είναι ικανός προς καταλογισμό και ενήργησε υπαίτια, ευθύνεται και ο ίδιος προσωπικά σε αποζημίωση του τρίτου, οπότε μεταξύ εποπτεύοντος και εποπτευομένου δημιουργείται παθητική εις ολόκληρον ενοχή (ΑΚ 926), με δυνατότητα αναγωγής του εποπτεύοντος κατά του εποπτευομένου (ΑΚ 927). Εάν οι υπόχρεοι προς εποπτεία είναι περισσότεροι, τότε ευθύνονται όλοι εις ολόκληρον με βάση την ΑΚ 926, αδιάφορα εάν η υποχρέωση εποπτείας καθενός στηρίζεται στο νόμο ή σε σύμβαση. Επί συμβατικής ανάθεσης της εποπτείας κατά την ΑΚ 923 § 2, μόνη η ανάθεση της εποπτείας σε τρίτον δεν αρκεί για την αυτοδίκαιη απαλλαγή του υπόχρεου γονέα (βλ. ΑΠ 1611/2017). Στην τελευταία περίπτωση ο γονέας δεν ελευθερώνεται οπωσδήποτε από τη δική του ευθύνη, παρά μόνο εάν είχε βεβαιωθεί ότι ο τρίτος είχε τις αναγκαίες ικανότητες για να αναλάβει την εποπτεία και είχε ελέγξει ότι αυτός εκπληρώνει προσηκόντως την υποχρέωση που ανέλαβε ή εκ των πραγμάτων δεν ήταν δυνατή η παράλληλη άσκηση της εποπτείας από τον πατέρα και του ελέγχου του τρίτου.
Στοιχεία της αγωγής του ζημιωθέντος τρίτου, τα οποία οφείλει αυτός να επικαλεσθεί και να αποδείξει, είναι η ζημία του από την παράνομη συμπεριφορά του εποπτευομένου και ότι ο εναγόμενος είχε την εποπτεία αυτού εκ του νόμου ή από σύμβαση. Οι λοιπές προϋποθέσεις της ευθύνης, ήτοι ότι ο εποπτεύων παραμέλησε την υποχρέωση εποπτείας, ότι η παραμέληση ήταν υπαίτια και ότι υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της παραμέλησης της εποπτείας και της ζημίας του τρίτου δεν χρειάζεται να αναφέρονται στο δικόγραφο της αγωγής ούτε να αποδειχθούν από τον ενάγοντα, διότι τεκμαίρονται. Ο εποπτεύων φέρει το βάρος απόδειξης της ελλείψεώς τους. Για να απαλλαγεί από την ευθύνη του για αποκατάσταση της ζημίας του τρίτου, ο εποπτεύων οφείλει να καταρρίψει με ανταπόδειξη ένα από τα τεκμήρια αυτά (βλ. ΑΠ 449/2018).
* Ο κ. Κίμων Σαϊτάκης είναι Δικηγόρος – ΔΝ, Μεταδιδάκτορας (Post-doc) της Νομικής Σχολής Αθηνών, Διδάσκων στο Φροντιστήριο της Νομικής Βιβλιοθήκης.
Δείτε τα τμήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εδώ