Κατά τη διάταξη του άρθρου 922 ΑΚ, ο κύριος ή ο προστήσας κάποιον άλλον σε μία υπηρεσία ευθύνεται για τη ζημία που ο υπηρέτης ή ο προστηθείς προξένησε σε τρίτον παράνομα κατά την υπηρεσία του. Η διάταξη έχει εφαρμογή επί προστήσαντος φυσικού ή νομικού προσώπου, το οποίο δεν συνδέεται συμβατικά με τον ζημιωθέντα τρίτο. Καθιερώνει αντικειμενική ευθύνη του προστήσαντος, ανεξάρτητη από τυχόν υπαιτιότητά του ως προς την επιλογή του προστηθέντος (ΑΠ 487/2020, ΑΠ 47/2020, ΑΠ 1359/2019). Κριτήριο καταλογισμού της ευθύνης στον προστήσαντα είναι η σκέψη ότι, εφόσον αποκομίζει οφέλη από τη διεύρυνση της δραστηριότητάς του με τη χρήση του ενδιάμεσου προσώπου (προστηθέντος), είναι δίκαιο να επωμίζεται και τους αντίστοιχους κινδύνους από τη δράση του προσώπου αυτού.
Κατά τη νομολογία, η εφαρμογή της διάταξης προϋποθέτει:
α) Σχέση πρόστησης: Τέτοια σχέση γίνεται δεκτό ότι υπάρχει όταν, στο πλαίσιο υφιστάμενης μεταξύ δύο προσώπων (φυσικών ή νομικών) δικαιοπρακτικής ή οποιασδήποτε άλλης βιοτικής σχέσης, διαρκούς ή ευκαιριακής, το ένα από τα πρόσωπα αυτά (προστήσας) αναθέτει στο άλλο (προστηθέντα), με ή χωρίς αμοιβή, την εκτέλεση ορισμένης υπηρεσίας, υλικής ή νομικής φύσεως, η οποία αποβλέπει στη διεκπεραίωση υποθέσεων και γενικότερα στην εξυπηρέτηση των επαγγελματικών, οικονομικών ή άλλων συμφερόντων του πρώτου. Στο πλαίσιο της σχέσης αυτής, ο δεύτερος πρέπει κατά τη νομολογία να υπόκειται στον έλεγχο ή έστω στις γενικές οδηγίες και εντολές του πρώτου ή και μόνο στην επίβλεψή του, με την έννοια ότι δεν απαιτούνται οπωσδήποτε δεσμευτικές ειδικές εντολές, αλλά αρκούν και γενικές οδηγίες, στο πλαίσιο μιας χαλαρής εξάρτησης, που επιτρέπει όμως μια γενική εποπτεία. Επιπλέον, γίνεται δεκτό ότι η σχέση πρόστησης εκλαμβάνεται με τέτοια ευρύτητα, ώστε να καλύπτει κάθε εκούσια χρησιμοποίηση άλλου προσώπου για τη διεύρυνση του κύκλου δραστηριότητας του προστήσαντος, είτε η εν λόγω χρησιμοποίηση στηρίζεται σε σύμβαση (εργασίας, έργου, εντολής κλπ.) είτε σε μη δικαιοπρακτική σχέση (de facto συμβατική σχέση, σχέση φιλοφροσύνης κλπ.). Η ανάπτυξη μάλιστα από τον προστηθέντα δικής του πρωτοβουλίας και σφαίρας δράσης μέσα στο πλαίσιο του πεδίου δράσης του προστήσαντος δεν αποτελεί λόγο αποκλεισμού της ευθύνης του τελευταίου (ΑΠ 392/2022, ΑΠ 487/2020, ΑΠ 1329/2017, ΑΠ 866/2017).
β) Ενέργεια του προστηθέντος παράνομη και υπαίτια, δηλαδή αδικοπραξία πληρούσα τις προϋποθέσεις του άρθρου 914 του ΑΚ.
γ) Η ανωτέρω αδικοπρακτική ενέργεια του προστηθέντος να έγινε κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας που του είχε ανατεθεί ή επ’ ευκαιρία ή εξ αφορμής της υπηρεσίας του ή ακόμη και κατά κατάχρηση της υπηρεσίας του αυτής. Η τελευταία περίπτωση (κατάχρηση υπηρεσίας) υφίσταται, σύμφωνα με τη νομολογία μας, όταν η ζημιογόνος πράξη τελέσθηκε μεν εντός των ορίων των καθηκόντων που ανατέθηκαν στον προστηθέντα ή επ’ ευκαιρία ή με αφορμή την υπηρεσία του, αλλά κατά παράβαση των εντολών και οδηγιών, οι οποίες δόθηκαν σε αυτόν ή καθ’ υπέρβαση των καθηκόντων του, εφόσον μεταξύ της ζημιογόνου ενέργειας του προστηθέντος και της ανατεθείσας σε αυτόν υπηρεσίας υπάρχει εσωτερική συνάφεια, υπό την έννοια ότι η αδικοπραξία δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρξει χωρίς την πρόστηση ή ότι η τελευταία υπήρξε το αναγκαίο μέσο για την τέλεση της αδικοπραξίας (ΑΠ 487/2020, ΑΠ 1359/2019, ΑΠ 1440/2014).
Περαιτέρω, από το συνδυασμό της ως άνω διάταξης του άρθρου 922 ΑΚ και των άρθρων 681 και 688-691 ΑΚ προκύπτει ότι ο εργολάβος δεν θεωρείται καταρχήν προστηθείς του εργοδότη, λόγω ελλείψεως οποιασδήποτε εξαρτήσεώς του από τον εργοδότη. Όταν όμως ο εργοδότης επιφύλαξε για τον εαυτό του ρητώς ή σιωπηρώς τη διεύθυνση και την επίβλεψη της εκτέλεσης του έργου και μάλιστα το δικαίωμα παροχής οδηγιών προς τον εργολάβο, ο τελευταίος θεωρείται ότι βρίσκεται σε σχέση πρόστησης προς τον εργοδότη (ΑΠ 1908/2023, ΑΠ 392/2022, ΑΠ 47/2020, ΑΠ 1237/2018, ΑΠ 374/2018). Επομένως για τη θεμελίωση αξίωσης αποζημίωσης κατά εκείνου που με σύμβαση έργου ανέθεσε στον υπαίτιο την εκτέλεση του έργου όπου συνέβη το ατύχημα, αναγκαία προϋπόθεση είναι ο εργοδότης να έχει επιφυλάξει για τον εαυτό του τη διεύθυνση και επίβλεψη του έργου, στοιχεία τα οποία συνιστούν την ιδιότητα του τελευταίου ως προστήσαντος τον υπαίτιο εργολάβο (ΑΠ 1908/2023, ΑΠ 392/2022, ΑΠ 218/2018, ΑΠ 1154/2018, ΑΠ 1840/2011). Είναι δε αδιάφορος ο τρόπος παροχής των οδηγιών και εντολών του προστήσαντος (ΑΠ 1356/2018, ΑΠ 59/2017, ΑΠ 876/2012)∙ αυτές μπορεί να παρέχονται και μέσω τρίτου προσώπου που έχει ορισθεί από τον προστήσαντα, όπως είναι ο επιβλέπων μηχανικός στις οικοδομικές εργασίες, αρκεί ο προστηθείς να υποχρεούται στην εκτέλεσή τους (ΑΠ 392/2022, ΑΠ 1533/2017, ΑΠ 876/2012).
Επί οικοδομικών εν γένει εργασιών, πταίσμα του εργοδότη ή των προστηθέντων αυτού θεμελιώνεται και από τη μη τήρηση των διατάξεων (προεχόντως) του π.δ. 778/1980 “περί των μέτρων ασφαλείας κατά την εκτέλεση οικοδομικών εργασιών”, του π.δ. 1073/1981 “εργασίες αρμοδιότητας πολιτικού μηχανικού – μέτρα ασφαλείας”, του Ν. 1396/1983 “υποχρεώσεις λήψης και τήρησης των μέτρων ασφαλείας στις οικοδομές και λοιπά ιδιωτικά τεχνικά έργα” και του π.δ. 305/1996, σκοπός του οποίου, κατά το άρθρο 1 § 1 αυτού, είναι η προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας περί υγιεινής και ασφάλειας των εργαζομένων προς τις διατάξεις της οδηγίας 92/57/ΕΟΚ του Συμβουλίου “σχετικά με τις ελάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας που πρέπει να εφαρμόζονται στα προσωρινά ή κινητά εργοτάξια”. Το πταίσμα του εργοδότη ή των προστηθέντων από αυτόν μπορεί να εντοπιστεί και στο ότι δεν τηρήθηκαν από αυτούς οι διατάξεις νόμων, διαταγμάτων ή κανονισμών, που επιβάλλουν τους όρους ασφάλειας για τη διαφύλαξη της υγείας, της σωματικής ακεραιότητας και της ζωής των εργαζομένων, σύμφωνα με το άρθρο 662 ΑΚ (ΑΠ 246/2022, 600/2020, 954/2018, 2014/2007). Από τις ως άνω διατάξεις συνάγεται ότι: α) σε περίπτωση που ο κύριος του έργου έχει επιφυλάξει για τον εαυτό του τη διεύθυνση και επίβλεψη της εκτέλεσης του έργου, είναι υποχρεωμένος να λαμβάνει πριν από την εγκατάσταση κάθε εργολάβου ή υπεργολάβου τμήματος του έργου και να τηρεί, όσο διαρκεί το έργο αυτό, όλα τα μέτρα ασφαλείας, τα οποία του υποδεικνύει ο επιβλέπων το έργο, β) ο πολιτικός μηχανικός που επιβλέπει την κατασκευή οικοδομικού έργου έχει νομική υποχρέωση να δίνει οδηγίες στον κύριο του έργου ή στον εργολάβο ή στον κατά περίπτωση υπεργολάβο για τη λήψη των ενδεικνυόμενων μέτρων ασφάλειας προς πρόληψη ατυχήματος και γ) ο εργολάβος που ανέλαβε την εκτέλεση του οικοδομικού έργου και ο προστηθείς από αυτόν υπεργολάβος τμήματος αυτού έχει επίσης νομική υποχρέωση να λαμβάνει τα ενδεικνυόμενα μέτρα ασφαλείας προς πρόληψη ατυχήματος από την προεκτεθείσα αιτία, ανεξάρτητα προς το αν δόθηκαν ή μη σε αυτόν σχετικές οδηγίες από τον επιβλέποντα μηχανικό (ΑΠ 392/2022, ΑΠ 1188/2018, ΑΠ 1154/2018, ΑΠ 855/2010).
Τυχόν όρος που περιελήφθη σε σύμβαση εργολαβίας, ο οποίος κάνει λόγο περί αποκλειστικής ανάληψης ευθύνης εκ μέρους του εργολάβου για την ασφάλεια του προσωπικού, ρυθμίζει τις μεταξύ των συμβαλλόμενων σχέσεις, για την περίπτωση αναγωγής, κατά τα άρθρα 926 και 927 του ΑΚ και δεν ισχύει ούτε απαλλάσσει τον προστήσαντα από την ευθύνη του έναντι του παθόντος – απασχολούμενου στο έργο (ΑΠ 392/2022).
* Ο κ. Κίμων Σαϊτάκης είναι Δικηγόρος – ΔΝ, Μεταδιδάκτορας (Post-doc) της Νομικής Σχολής Αθηνών, Διδάσκων στο Φροντιστήριο της Νομικής Βιβλιοθήκης.
Δείτε τα τμήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εδώ