1. Προϋποθέσεις
α) Ύπαρξη γάμου κατά τον χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου
β) Αρνητική προϋπόθεση: Η μη έγερση αγωγής διαζυγίου από τον κληρονομούμενο κατά του συζύγου του, επί της οποίας δεν πρόλαβε να εκδοθεί αμετάκλητη δικαστική απόφαση λόγω του θανάτου του ενάγοντος (ΑΚ 1822).
γ) Προσβολή της νόμιμης μοίρας του επιζώντος συζύγου
– Προϋποθέτει πράξη του κληρονομουμένου: σύνταξη διαθήκης ή/και οι εν ζωή ή αιτία θανάτου χαριστικές παροχές του κληρονομουμένου προς τρίτα πρόσωπα ή και άλλους μεριδούχους.
– Αν ο κληρονομούμενος δεν έχει συντάξει διαθήκη ούτε έχει προβεί σε εν ζωή χαριστικές επιδόσεις, δεν τίθεται θέμα προσβολής της νόμιμης μοίρας του επιζώντος συζύγου, αφού χωρεί η εξ αδιαθέτου διαδοχή.
2. Ποσοστό – Υπολογισμός
-ΑΚ 1825 § 1 εδ. Β: Νόμιμη μοίρα = το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας (της μερίδας που θα κληρονομούσε ο αναγκαίος κληρονόμος με βάση την εξ αδιαθέτου διαδοχή, αν δεν υπήρχε διαθήκη).
– Διαδικασία υπολογισμού που προβλέπουν οι ΑΚ 1831 επ.:
- Υπολογισμός αξίας πραγματικής κληρονομίας (η αξία που έχει σε χρήμα το ακαθάριστο ενεργητικό της κληρονομίας).
- Αφαίρεση ορισμένων κονδυλίων (χρέη, έξοδα κηδείας κ.λπ.).
- Προσθήκη (λογιστικά) της αξίας των χαριστικών εν ζωή παροχών του κληρονομουμένου σε μεριδούχους ή τρίτους που έγιναν κατά την τελευταία δεκαετία πριν από τον θάνατο του και δεν επιβάλλονταν από λόγους ευπρέπειας ή από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον. – Πλασματική κληρονομία.
- Υπολογισμός αξίας νόμιμης μοίρας που δικαιούται ο επιζών σύζυγος – το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας.
- Υπολογισμός αξίας μερίδας που τυχόν καταλείφθηκε στον επιζώντα σύζυγο (χωρίς τους άκυρους περιορισμούς: ΑΚ 1829) με τη διαθήκη του κληρονομουμένου ή με χαριστικές εν ζωή παροχές του προς αυτόν (αυτές καταλογίζονται, κατ’ ΑΚ 1833, στη νόμιμη μοίρα με την αξία που είχαν όταν έγιναν).
- Σύγκριση αξίας της τυχόν καταλειφθείσας μερίδας με την αξία της νόμιμης μοίρας που κατά τον νόμο δικαιούται ο επιζών σύζυγος.
– Αν η αξία της πρώτης είναι ίση ή μεγαλύτερη από την αξία της δεύτερης, η νόμιμη μοίρα δεν θίγεται. Αν είναι μικρότερη, υπάρχει προσβολή της νόμιμης μοίρας. Συγκεκριμένα, η νόμιμη μοίρα προσβάλλεται κατά την αξία που υπολείπεται από αυτήν η καταλειφθείσα μερίδα.
– Εφόσον υπάρχει προσβολή της νόμιμης μοίρας, ανακύπτει ανάγκη συμπλήρωσής της (βλ. ΑΚ 1827). Πώς;
– Με αυτούσια συμμετοχή του μεριδούχου σε όλα τα αντικείμενα της πραγματικής κληρονομίας κατά το ελλείπον ποσοστό της νόμιμης μοίρας του.
– Δεν συμμετέχει κατ’ εξαίρεση στα αντικείμενα που έχουν καταλειφθεί ήδη σε αυτόν ή σε άλλους μεριδούχους, μέχρι όμως το ποσοστό της νόμιμης μοίρας τους.
– Εάν (και μόνον τότε) τα στοιχεία της πραγματικής κληρονομίας δεν επαρκούν για να καλύψουν τη νόμιμη μοίρα του, είναι δυνατή η ικανοποίησή του από τις εν ζωή χαριστικές επιδόσεις του κληρονομουμένου, μέσω του θεσμού της μέμψης άστοργης δωρεάς (ΑΚ 1835 επ.).
3. Αποκλήρωση
– Κατ’ ΑΚ 1842 ο διαθέτης μπορεί να αποκληρώσει τον σύζυγό του, αν κατά τον χρόνο θανάτου του είχε δικαίωμα να ασκήσει αγωγή διαζυγίου για βάσιμο λόγο αναγόμενο σε υπαιτιότητα του συζύγου του.
– Προϋποθέσεις:
α) Βάσιμος λόγος διαζυγίου: Ως λόγοι διαζυγίου νοούνται οι αναφερόμενοι στις ΑΚ 1439 επ.
β) Υπαιτιότητα του αποκληρούμενου συζύγου:
– Διαζύγιο: Αποσυνδεδεμένο πλέον από υπαιτιότητα – ΟΜΩΣ για να έχει ο διαθέτης δικαίωμα αποκλήρωσης του συζύγου του πρέπει κατ’ ΑΚ 1842 ο βάσιμος λόγος διαζυγίου να ανάγεται σε υπαιτιότητα του συζύγου του.
– Το πταίσμα του αποκληρούμενου συζύγου δεν απαιτείται να είναι αποκλειστικό. Η αποκλήρωση πάντως αποκλείεται, αν ο κλονισμός της έγγαμης σχέσης οφείλεται κατά κύριο λόγο στον διαθέτη.
γ) Εξακολούθηση του ισχυρού κλονισμού μέχρι τον χρόνο θανάτου του διαθέτη:
– Πρέπει ο διαθέτης να είχε δικαίωμα να ασκήσει αγωγή διαζυγίου για βάσιμο λόγο αναγόμενο σε υπαιτιότητα του συζύγου του όχι μόνο κατά τον χρόνο σύνταξης της διαθήκης (βλ. ΑΚ 1843 § 1) αλλά και κατά τον χρόνο θανάτου του.
– Δεν απαιτείται ο διαθέτης να είχε ήδη ασκήσει τη σχετική αγωγή πριν από τον θάνατό του, αλλά αρκεί να είχε το σχετικό δικαίωμα.
– Αν είχε εγερθεί η αγωγή διαζυγίου τότε – αποκλεισμός επιζώντος συζύγου κατ’ ΑΚ 1822 (ανεξαρτήτως υπαιτιότητας).
4. Παράλειψη μεριδούχου
– Σε περίπτωση ολικής παραλείψεως του επιζώντος συζύγου από τη διαθήκη του κληρονομουμένου, αυτός μπορεί να ζητήσει την ακύρωση της διαθήκης, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις της ΑΚ 1786, προκειμένου να λάβει ολόκληρη την εξ αδιαθέτου μερίδα του.
* Ο κ. Κίμων Σαϊτάκης είναι Δικηγόρος – ΔΝ, Μεταδιδάκτορας (Post-doc) της Νομικής Σχολής Αθηνών, Διδάσκων στο Φροντιστήριο της Νομικής Βιβλιοθήκης.
Δείτε τα τμήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εδώ