Ο Άρειος Πάγος με την πρόσφατη υπ’ αριθμ. 202/2024 απόφασή του συμβάλλει ιδιαίτερα στην επίλυση κρίσιμων ζητημάτων σχετικά με το αντικειμενικό και υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής του άρθρου 23α ΚΝ 2190/1920, που αντιστοιχεί σήμερα στα άρθρα 99-101 Ν 4548/2018, και αφορά τις συναλλαγές της ανώνυμης εταιρείας με συνδεδεμένα μέρη (μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, πρόσωπα που ελέγχουν την εταιρεία, στενά μέλη οικογένειας αυτών κ.ά. πρόσωπα, προσδιοριζόμενα σήμερα στο άρθρο 99 Ν 4548/2018).
Η απόφαση έκρινε ότι η θεσπιζόμενη με το άρθρο 23α ΚΝ 2190/1920 ακυρότητα συμβάσεων καταλαμβάνει και καθιστά άκυρη και τη σύμβαση δανείου με δανειολήπτρια μονοπρόσωπη ανώνυμη εταιρεία και δανειοδότη τον σύζυγο της μοναδικής μετόχου της.
Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω αποσπάσματά της:
«[…] 4.- Από το συνδυασμό των διατάξεων αυτών προκύπτει ότι στη ρυθμιστική εμβέλεια της παραγράφου 2 του άρθρου 23α του νόμου 2190/1920 υπαγόταν, κατά το αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής της, η κατάρτιση «οποιωνδήποτε άλλων συμβάσεων» της ανώνυμης εταιρείας, πέρα δηλαδή από τις αναφερόμενες στην παράγραφο 1 του άρθρου αυτού συμβάσεις, οι οποίες συνίσταντο στη χορήγηση δανείου από την εταιρεία στα πρόσωπα που μνημονεύονταν στην παράγραφο 5 του άρθρου αυτού, είτε στην παροχή πιστώσεων από την εταιρεία προς τα πρόσωπα αυτά με οποιονδήποτε τρόπο, ή εγγυήσεων ή ασφαλειών υπέρ των προσώπων αυτών προς τρίτους, οι συμβάσεις δε που απαριθμούνταν στην παράγραφο 1 του άρθρου 23α, απαγορεύονταν ρητά και ως προς αυτές απαγγελλόταν από το νόμο η απόλυτη ακυρότητά τους. Συνακόλουθα, οποιαδήποτε άλλη σύμβαση, κατά την έννοια της παραγράφου 2 του άρθρου 23α, ήταν δυνατό να συνιστά μεταξύ άλλων και η χορήγηση δανείου προς την εταιρεία από τα πρόσωπα που μνημονεύονταν στην παράγραφο 5 του άρθρου 23α, η σύμβαση δε αυτή καταρχήν μεν επίσης ρητά απαγορευόταν και ως προς αυτήν απαγγελλόταν ομοίως από το νόμο η ακυρότητά της, κατ’ εξαίρεση δε ήταν έγκυρη, σε περίπτωση είτε χορήγησης ειδικής άδειας από τη γενική συνέλευση των μετόχων, είτε της ένταξης της σύμβασης αυτής μέσα στο πλαίσιο και τα όρια των τρεχουσών συναλλαγών της εταιρείας (ΑΠ 628/2023, ΑΠ 871/2014, ΑΠ 2182/2007, ΑΠ 452/2005). Οι διατάξεις αυτές θεσπίστηκαν για την πρόληψη ενδεχόμενων καταχρήσεων από την πλευρά των ιθυνόντων προσώπων της ΑΕ, τα οποία ασκούν τον έλεγχο αυτής και διαχειρίζονται την περιουσία της (ΑΠ 791/2015).
Σε ό,τι αφορά το υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής, κατά την παράγραφο 5 του άρθρου 23α, σε αυτό ενέπιπταν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου της ανώνυμης εταιρείας, τα πρόσωπα που ασκούσαν έλεγχο στην εταιρεία, οι σύζυγοι και συγγενείς των προσώπων αυτών εξ αίματος ή εξ αγχιστείας μέχρι τον τρίτο βαθμό, καθώς και τα νομικά πρόσωπα που ελέγχονταν από τα προαναφερόμενα φυσικά πρόσωπα. Συνακόλουθα, από το συνδυασμό των προαναφερόμενων διατάξεων προκύπτει ότι η σύμβαση, με την οποία χορηγείται δάνειο προς την ανώνυμη εταιρεία ως πιστούχο, από το σύζυγο του προσώπου που ασκούσε έλεγχο σ’ αυτήν, ως πιστοδότη, ήταν άκυρη, εάν δεν συνέτρεχαν οι εξαιρέσεις, για τις οποίες έγινε λόγος προηγουμένως, δηλαδή είτε η χορήγηση ειδικής άδειας από τη γενική συνέλευση, είτε η ένταξη της σύμβασης μέσα στα όρια των τρεχουσών συναλλαγών της εταιρείας. Φυσικό δε πρόσωπο που ασκούσε έλεγχο στην ανώνυμη εταιρεία αποτελούσε, για μεν τις περιόδους μέχρι και την 31η Δεκεμβρίου 2014, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 42ε παρ. 5 περ. α’, υποπερ. αα’ και γγ’ του νόμου 2190/1920, το πρόσωπο εκείνο που διέθετε την πλειοψηφία του κεφαλαίου ή των δικαιωμάτων ψήφου της ανώνυμης εταιρείας, όπως επίσης και εκείνο που συμμετείχε στο κεφάλαιο της ανώνυμης εταιρείας και είχε το δικαίωμα είτε άμεσα είτε μέσω τρίτων να διορίζει ή να παύει την πλειοψηφία των μελών των οργάνων διοίκησης της εταιρείας αυτής, για δε τις περιόδους μετά την 31η Δεκεμβρίου 2014, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 32 παρ. 2 εδ. α και εδ. β, 38 παρ. 3 και παρ. 5 εδ. β του νόμου 4308/2014, φυσικό πρόσωπο που ασκεί έλεγχο στην ανώνυμη εταιρεία, αποτελεί το πρόσωπο εκείνο που διαθέτει την πλειοψηφία των δικαιωμάτων ψήφου των μετόχων, εταίρων ή μελών της εταιρείας, όπως επίσης και εκείνο που έχει το δικαίωμα να διορίζει ή να παύει την πλειοψηφία των μελών του διοικητικού, διαχειριστικού ή εποπτικού οργάνου της εταιρείας και είναι ταυτόχρονα μέτοχος, εταίρος ή μέλος αυτής. Συνακόλουθα, a fortiori θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι φυσικό πρόσωπο που ασκούσε και ασκεί έλεγχο στην ανώνυμη εταιρεία αποτελούσε και αποτελεί το πρόσωπο εκείνο που διέθετε και διαθέτει όχι απλώς την πλειοψηφία, αλλά πολύ περισσότερο και κατά μείζονα λόγο, το σύνολο του κεφαλαίου και των δικαιωμάτων ψήφου της μονοπρόσωπης ανώνυμης εταιρείας, όπως επίσης και εκείνο που διέθετε και διαθέτει το δικαίωμα διορισμού ή παύσης όχι απλώς της πλειοψηφίας, αλλά του συνόλου των μελών των οργάνων διοίκησης της εταιρείας, μεταξύ δε αυτών και του διοικητικού συμβουλίου της.
5.- Κατά την ορθότερη άποψη, τα προαναφερόμενα ισχύουν και στην περίπτωση, κατά την οποία οι μετοχές της ανώνυμης εταιρείας συγκεντρώνονται σε ένα μόνο πρόσωπο (ΑΠ 871/2014, ΑΠ 1393/1998). […]
Συνακόλουθα, ισχύουν και στη μονοπρόσωπη ανώνυμη εταιρεία οι διατάξεις, οι οποίες επιβάλλουν τη χορήγηση ειδικής άδειας της γενικής συνέλευσης για τις πράξεις που ορίζονται στην παράγραφο 2 του άρθρου 23α του νόμου 2190/1920, με σκοπό την περιφρούρηση των συμφερόντων της εταιρείας και την εξασφάλιση της τήρησης των οριζομένων στο νόμο, την οποία εγγυάται η πρόβλεψη για την παρουσία στη γενική συνέλευση προσώπου, το οποίο κατέχει και ασκεί δημόσια εξουσία, αλλά και την ενεργό συμμετοχή του στη γενική συνέλευση της μονοπρόσωπης ανώνυμης εταιρείας, με την προσυπογραφή των πρακτικών αυτής. Η αντίθετη ερμηνευτική εκδοχή, η οποία υποστηρίζει ότι δεν είναι αναγκαία η παροχή άδειας από τη γενική συνέλευση για σύμβαση, η οποία εμπίπτει στη διάταξη του άρθρου 23α παρ. 2, όταν πρόκειται για μονοπρόσωπη εταιρεία, στην οποία όλες οι μετοχές έχουν συγκεντρωθεί στο ίδιο πρόσωπο, όπου υπάρχει ταύτιση μετόχου της ανώνυμης εταιρείας και του διοικητικού συμβουλίου, με την έννοια ότι δεν έχουν αντιτιθέμενα συμφέροντα, δεδομένου ότι ο προστατευτικός της μειοψηφίας σκοπός της διάταξης αυτής έχει νόημα μόνο σε περίπτωση ανοικτής ανώνυμης εταιρείας, οι μετοχές της οποίας έχουν διασπαρεί σε πολλούς εταίρους και όχι σε περίπτωση κλειστής μονοπρόσωπης ανώνυμης εταιρείας, επιχειρεί την τελολογική συστολή της διάταξης του άρθρου 23α παρ. 2, με τη μη ορθή επίκληση ακούσιου συγκεκαλυμμένου νομοθετικού κενού, το οποίο πρέπει να πληρωθεί, υπό την ερμηνευτική αυτή εκδοχή, με την εξαίρεση από τη ρυθμιστική εμβέλεια της διάταξης αυτής, των συμβάσεων που καταρτίζονται από το διοικητικό συμβούλιο της μονοπρόσωπης ανώνυμης εταιρείας με τα πρόσωπα που μνημονεύονται στην παράγραφο 5 του άρθρου αυτού, χωρίς ειδική άδεια της γενικής συνέλευσης.
Τούτο δε, αφενός μεν διότι ο προστατευτικός σκοπός της διάταξης αυτής δεν εξαντλείται στην προστασία των συμφερόντων της μειοψηφίας των μετόχων της εταιρείας από την κατάρτιση συμβάσεων μεταξύ της τελευταίας και των προσώπων της παραγράφου 5 του άρθρου 23α, οι οποίες δεν εμπίπτουν στην παράγραφο 1 και συνακόλουθα εμπίπτουν στην παράγραφο 2 του άρθρου αυτού, αλλά, κατ’ ορθή εκτίμηση, συνίσταται στη διασφάλιση της χρηστής διαχείρισης της εταιρικής περιουσίας. Αποσκοπεί δηλαδή η διάταξη αυτή στην προστασία της εταιρείας, χάριν των μετόχων αυτής, ανεξάρτητα από το ζήτημα εάν αυτοί εκπροσωπούν την πλειοψηφία ή τη μειοψηφία του μετοχικού κεφαλαίου και συνακόλουθα χωρίς να εξαιρείται από την ανάγκη προστασίας και ο μοναδικός μέτοχος αυτής, από τη συναλλακτική δραστηριότητα του διοικητικού της συμβουλίου, για τον έλεγχο και την αποτροπή ενδεχόμενης καταχρηστικής, ή και καταδολιευτικής των καλώς νοούμενων συμφερόντων της εταιρείας, άσκησης των εξουσιών που ανήκουν στο διοικητικό συμβούλιο, όπως τούτο συνάγεται μεταξύ άλλων και από τη συστηματική ένταξη της διάταξης του άρθρου 23α στο δεύτερο κεφάλαιο του νόμου 2190/1920 (άρθρα 18 επ.), το οποίο αναφέρεται στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας και όχι στο τέταρτο κεφάλαιο (άρθρα 36 επ.) που αναφέρεται στα δικαιώματα της μειοψηφίας. Αφετέρου δε, διότι στην περίπτωση της συγκέντρωσης των μετοχών της ανώνυμης εταιρείας στο ίδιο πρόσωπο, η ταύτιση, με την έννοια της έλλειψης αντίθεσης, των συμφερόντων του προσώπου αυτού με εκείνα των μελών του διοικητικού συμβουλίου, αποτελεί μεν τον κανόνα, δεδομένου ότι σε περίπτωση αντίθεσης συμφερόντων ο μοναδικός μέτοχος της ανώνυμης εταιρείας είναι σε θέση να προβεί στην παύση και την αντικατάσταση των μελών του διοικητικού συμβουλίου ή ορισμένων από αυτά, εν τούτοις η έλλειψη αντίθεσης των συμφερόντων δεν είναι, άνευ ετέρου και σε οποιαδήποτε περίπτωση, δεδομένη, στο μέτρο που οι συμβάσεις που εμπίπτουν στη διάταξη του άρθρου 23α παρ. 2, είναι δυνατό να καταρτίζονται όχι μόνο μεταξύ της εταιρείας και του μοναδικού μετόχου της, ως του προσώπου εκείνου που ασκεί τον έλεγχο σε αυτή, αλλά και πληθώρας ακόμη φυσικών και νομικών προσώπων, τα οποία μνημονεύονται στην παράγραφο 5 του άρθρου αυτού, στα οποία συγκαταλέγονται τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου, οι σύζυγοι και οι εξ αίματος ή εξ αγχιστείας μέχρι τον τρίτο βαθμό συγγενείς των μελών του διοικητικού συμβουλίου και των προσώπων που ασκούν έλεγχο στην εταιρεία, καθώς και τα νομικά πρόσωπα που ελέγχονται από τα προαναφερόμενα φυσικά πρόσωπα. Περαιτέρω, η ορθότητα της άποψης που υποστηρίζεται από το Δικαστήριο τούτο, επιβεβαιώνεται και από το περιεχόμενο της παραγράφου 7 του άρθρου 23α, από την οποία προκύπτει, σε ό,τι αφορά ειδικότερα τις συμβάσεις της παραγράφου 2 του άρθρου αυτού που συνάπτονται μεταξύ του μοναδικού μετόχου και της εταιρείας που εκπροσωπείται από αυτόν, ότι θεσπίζονται ειδικοί κανόνες για τον έλεγχο και τη διασφάλιση της χρηστής διαχείρισης της εταιρείας, οι οποίοι συνίστανται ειδικότερα, με ποινή μάλιστα την ακυρότητα, στην καταχώριση των συμβάσεων αυτών, στην έκταση που αυτές δεν άπτονται των τρεχουσών συναλλαγών της εταιρείας, στα πρακτικά της γενικής συνέλευσης ή του διοικητικού συμβουλίου ή στην έγγραφη κατάρτισή τους.».
* Ο κ. Ισαάκ Γεροντίδης είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, ΜΔΕ Νομικής Σχολής Αθηνών, Διδάσκων Εμπορικό Δίκαιο στο Φροντιστήριο της Νομικής Βιβλιοθήκης
Δείτε τα τμήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εδώ