Η ελευθερία του Τύπου και των ΜΜΕ έχει πολλές παραμέτρους που την επηρεάζουν. Το νέο επικοινωνιακό τοπίο και η τεχνολογική αλλαγή, η οικονομική κρίση, η βιωσιμότητα των Μέσων, η κρατική παρέμβαση, οι επιθέσεις κατά των δημοσιογράφων, η νομοθεσία, τα SLAPPS (Strategic Lawsuits Against Public Participation), οι παρακολουθήσεις δημοσιογράφων, οι ψεύτικες ειδήσεις, η αξιοπιστία των ΜΜΕ και των ειδήσεων, το επιχειρηματικό μοντέλο, το ιδιοκτησιακό καθεστώς και η υπερσυγκέντρωση της ιδιοκτησίας των Μέσων, αλλά και η πανδημία του κορονοϊού, οι πολεμικές συγκρούσεις ανά τον κόσμο, είναι ορισμένες από τις παραμέτρους που επηρεάζουν την ελευθερία του Τύπου, η οποία τα τελευταία χρόνια μειώνεται συνεχώς σε όλο τον κόσμο.
Μεγάλο μέρος της οπισθοδρόμησης στην ελευθερία των ΜΜΕ προέρχεται από νόμους που σε διάφορα κράτη ανά τον κόσμο δημιουργούν άμεσες ή έμμεσες μορφές περιορισμού. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και τα SLAPPS (δηλαδή μηνύσεις ή αγωγές που συνήθως ασκούνται από εταιρείες ή ιδιώτες με σκοπό τον εκφοβισμό, την οικονομική ή ψυχολογική εξάντληση των δημοσιογράφων) για την αντιμετώπιση των οποίων υπάρχει μια σημαντική εξέλιξη, όπως είναι η έκδοση οδηγίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ενώσεων Συντακτών (ΠΟΕΣΥ) έχει ιδρύσει από τον περασμένο Απρίλιο Παρατηρητήριο για την καταγραφή, αλλά και τη στήριξη και προστασία των δημοσιογράφων. Είναι το πρώτο παρατηρητήριο για τα SLAPPS δημοσιογραφικής ένωσης στην Ευρώπη.
Δεν είναι, όμως, μόνο τα SLAPPS, αλλά μια σειρά νόμων σε διάφορα κράτη του κόσμου που οδηγούν στον περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου. Έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα λογοκρισίας, με τα πνευματικά δικαιώματα και τους λόγους εθνικής ασφάλειας να αποτελούν τους συνηθέστερους λόγους που οι κυβερνήσεις προβαίνουν σε λογοκρισία ή σε μέτρα περιορισμού του περιεχομένου. Η περίοδος της πανδημίας του κορονοϊού αποτέλεσε για αρκετές κυβερνήσεις ανά τον κόσμο αφορμή για επιβολή νόμων λογοκρισίας και νόμων, που συνιστούν απειλή για την ελευθερία του Τύπου. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πολεμικές συρράξεις, στις οποίες κυριαρχεί η παραπληροφόρηση, αλλά και οι νόμοι περιορισμού της ελευθερίας στην πληροφόρηση.
Το νέο επικοινωνιακό τοπίο, η ασφάλεια της πληροφορίας στο διαδίκτυο, η παραγωγή ψευδών ειδήσεων που είναι και ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης για τα ΜΜΕ είναι παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά την ελευθερία του Τύπου. Θυμίζω το σκάνδαλο της Cambridge Analytica που επί της ουσίας επρόκειτο για τη χειραγώγησης του εκλογικού σώματος από το Facebook, το οποίο μαζί με τη Google συγκεντρώνουν μια άνευ προηγουμένου συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια τους με αποτέλεσμα να αποτελούν απειλές για τον πλουραλισμό των Μέσων, ο οποίος συνδέεται και με το ιδιοκτησιακό καθεστώς και την υπερσυγκέντρωση της ιδιοκτησίας, αλλά και την απουσία παραδοσιακών ιδιοκτητών Μέσων.
Η αλλαγή στο περιεχόμενο της εργασίας του δημοσιογράφου λόγω των τεχνολογικών αλλαγών, αλλά και η προς το δυσμενέστερο μεταβολή στις εργασιακές τους σχέσεις λόγω της οικονομικής κρίσης, αλλά και λόγω των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που ακολουθούνται παγκοσμίως εδώ και δεκαετίες, δημιουργούν ένα περιβάλλον ανασφάλειας και εξάρτησης των δημοσιογράφων. Η ανεξαρτησία δημοσιογράφων και Μέσων είναι προϋπόθεση για ποιοτική δημοσιογραφία και ελεύθερη ενημέρωση.
Όλα τα παραπάνω έχουν οδηγήσει και σε μια συνεχή μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στα ΜΜΕ παγκοσμίως, μια εξέλιξη που φαίνεται ότι επιταχύνθηκε στη διάρκεια της πανδημίας. Η μείωση της εμπιστοσύνης στα Μέσα Ενημέρωσης συχνά συνοδεύεται από φθίνουσα εμπιστοσύνη σε άλλους δημοκρατικούς θεσμούς, αντικατοπτρίζοντας αυτό που βλέπουν ορισμένοι ως ευρύτερη πολιτική κρίση.
Η ελληνική περίπτωση
Για την ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα έχει γίνει πολύς λόγος.
H χώρα μας ακολουθεί μεν τις διεθνείς εξελίξεις, αλλά παρουσιάζει και τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Αυτό οφείλεται σε μια σειρά από λόγους. Ενας από αυτούς είναι η οικονομική κρίση. Αν ρίξει κάποιος μια ματιά στις θέσεις της Ελλάδας στον κατάλογο της ελευθερίας του Τύπου, θα δει ότι από την 19η θέση του 2002 έπεσε στην 73η το 2010 που υπεγράφη το πρώτο μνημόνιο, 91η το 2015 και 108η το 2022 και 107η το 2023.
Κάποια άλλα χαρακτηριστικά είναι διάφορα γεγονότα όπως το κλείσιμο ΕΡΤ, η δολοφονία Καραιβάζ, οι παρακολουθήσεις δημοσιογράφων.
Μια άλλη αιτία, είναι το ιδιοκτησιακό τοπίο, το ολιγοπώλιο και η υπερσυγκέντρωση ΜΜΕ στα χέρια λίγων ιδιοκτητών, αλλά και η απουσία παραδοσιακών εκδοτών. Η αλλαγή της δεκαετίας του 1980 στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ και η σταδιακή αποχώρηση των παραδοσιακών εκδοτών μαζί με την εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης και του ραδιοφώνου και η «άγρια απορρύθμιση» του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου, αποτελούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού μηντιακού συστήματος που επηρεάζουν την ελευθερία του Τύπου. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, όμως, του ελληνικού μηντιακού συστήματος, είναι πως παρ΄ ότι η κρίση το χτύπησε με μεγάλη ένταση, με αποτέλεσμα η διαφημιστική δαπάνη και οι κυκλοφορίες των εφημερίδων να υποχωρήσουν σημαντικά, ο αριθμός των τίτλων που κυκλοφορούν αυξήθηκε στη διάρκεια της κρίσης, σε μία μάλιστα μικρή αγορά όπως είναι αυτή της Ελλάδας. Ένα ακόμη ελληνικό χαρακτηριστικό είναι ότι τα social media αποτελούν την πρώτη πηγή ενημέρωσης. Άλλο μοναδικό χαρακτηριστικό είναι το ότι ο ελληνικός Τύπος, είναι κομματικοποιημένος, υπήρξε ανέκαθεν κομματικοποιημένος και εξαρτώμενος από τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα. Η συνεχής μεταβολή του πολιτικού σκηνικού, οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, ο εμφύλιος πόλεμος και η δικτατορία λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εξέλιξη του, με αποτέλεσμα η ελληνική μηντιακή βιομηχανία να παρουσιάσει υστέρηση σε σχέση με άλλες χώρες. Όλα αυτά δημιουργούν μια ιδιαίτερη κατάσταση στην Ελλάδα και νομίζω ότι εξηγούν εν πολλοίς τη χαμηλή κατάταξη της ελευθερίας του Τύπου στη χώρα μας.
Εν κατακλείδι, η ενημέρωση είναι δημόσιο αγαθό και ως τέτοια πρέπει να την αντιμετωπίζουμε. Αυτό είναι το δικό μας μέλημα των Ενώσεων Συντακτών. Να καλλιεργούμε τις συνθήκες ασφάλειας, ελεύθερης και ανεξάρτητης λειτουργίας Μέσων Ενημέρωσης και δημοσιογράφων, σε ένα δύσκολο περιβάλλον, με τις εργασιακές σχέσεις να ρέπουν προς πιο χαλαρές μορφές εργασίας και το περιεχόμενο της εργασίας μας να αλλάζει. Με την οικονομική κρίση, την τεχνολογική αλλαγή, την πανδημία του κορονοϊού και τις πολεμικές συρράξεις να έχουν δημιουργήσει ένα δύσκολο περιβάλλον που σιγά, σιγά και δείχνει σημάδια ανάκαμψης, αλλά έχει αφήσει το αποτύπωμά του. Πρέπει να ανακτηθεί η εμπιστοσύνη στις ειδήσεις, τα ΜΜΕ και τους δημοσιογράφους και να στηριχθεί η βιωσιμότητα των Μέσων διότι έτσι στηρίζεται η πολυφωνία. Η συνεχής υστέρηση της ελευθερίας του Τύπου οδηγεί σε διάβρωση των θεμελίων της δημοκρατικής κοινωνίας και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζουμε αυτά τα ζητήματα, ως ζητήματα δημοκρατίας.
Το κείμενο είναι απόσπασμα από ομιλία στην εκδήλωση θέμα «Media 360 – Δημοκρατία, Αλήθεια, Εμπιστοσύνη, Τεχνολογία», που διοργάνωσε στις 22/12/2023 στο Ζάππειο Μέγαρο η Ομάδα της Προοδευτικής Συμμαχίας των Σοσιαλιστών και Δημοκρατών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με πρωτοβουλία του ευρωβουλευτή και επικεφαλής της ΚΟ του ΠΑΣΟΚ στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Νίκου Παπανδρέου.
- O Δρ. Σωτήριος Τριανταφύλλου είναι Πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Συντακτών, Διευθυντής Επικοινωνίας Ελληνικής Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας και Μέλος του Διδακτικού προσωπικού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.