Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με απόφαση που εξέδωσε χθες Τρίτη στην υπόθεση Przybyszewska κ.λπ. κατά Πολωνίας, έκρινε ότι η έλλειψη οποιασδήποτε μορφής νομικής αναγνώρισης και προστασίας για τα ομόφυλα ζευγάρια στην Πολωνία παραβιάζει τη Σύμβαση.
Το νήμα της υπόθεσης εκκινεί από την προσφυγή 10 Πολωνών υπηκόων οι οποίοι γεννήθηκαν μεταξύ 1963 και 1991. Οι προσφεύγοντες αποτελούν πέντε ομόφυλα ζευγάρια και ζουν στις πολωνικές πόλεις Λοτζ, Κρακοβία και Βαρσοβία.
Στην Πολωνία, δεδομένου ότι ο γάμος είναι ο μόνος τρόπος για να επισημοποιηθεί μια σχέση, τα ζευγάρια αποφάσισαν να παντρευτούν πριν από μερικά χρόνια προσεγγίζοντας τα τοπικά ληξιαρχεία προκειμένου να διεκπεραιώσουν τις απαραίτητες διατυπώσεις. Οι αρχές απέρριψαν τους φακέλους τους, καθώς σύμφωνα με το πολωνικό δίκαιο ο γάμος μπορεί να είναι μόνο μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας.
Μετά από προσφυγές ενώπιον των δικαστηρίων κατά των αντίστοιχων αποφάσεων των ληξιαρχείων και της αιτιολόγησής τους, τα αρμόδια επαρχιακά και περιφερειακά δικαστήρια επικύρωσαν τις αποφάσεις, παραπέμποντας, ειδικότερα, στο άρθρο 18 του πολωνικού Συντάγματος και στο άρθρο 1 του Κώδικα Οικογένειας και Επιμέλειας. Οι διατάξεις αυτές δεν προέβλεπαν τη δυνατότητα γάμου μεταξύ δύο προσώπων του ιδίου φύλου.
Όλοι οι προσφεύγοντες υπέβαλαν συνταγματικές προσφυγές το 2017-18, διαμαρτυρόμενοι ότι οι διατάξεις του Κώδικα Οικογένειας και Επιμέλειας ήταν ασυμβίβαστες με το Σύνταγμα. Σε διάφορες ημερομηνίες το 2018, οκτώ προσφεύγοντες ζήτησαν να αποκλειστεί ένας από τους δικαστές του Συνταγματικού Δικαστηρίου, ο M. Muszyński, από την επιτροπή που εξετάζει τις υποθέσεις τους, ισχυριζόμενοι ότι είχε εκλεγεί παράνομα στο αξίωμα αυτό. Τον Οκτώβριο του 2018 το Συνταγματικό Δικαστήριο αρνήθηκε να τον αποκλείσει από την υπόθεσή τους.
Οι συνταγματικές προσφυγές που υπέβαλαν δύο προσφεύγοντες απορρίφθηκαν στις 15 Δεκεμβρίου 2021, με το Συνταγματικό Δικαστήριο να κρίνει ότι το ζήτημα της αδυναμίας γάμου των συντρόφων του ιδίου φύλου θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως νομοθετική παράλειψη, η εξέταση της οποίας ήταν εκτός της αρμοδιότητάς του.
Ο δρόμος προς το ΕΔΔΑ
Οι προσφεύγοντες βασιζόμενοι στο δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και στην απαγόρευση των διακρίσεων παραπονέθηκαν για έλλειψη οποιασδήποτε μορφής νομικής αναγνώρισης και προστασίας για τα ζευγάρια του ιδίου φύλου στην Πολωνία. Υποστήριξαν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης προσφέρει στα ομόφυλα ζευγάρια το δικαίωμα να παντρευτούν ή να συνάψουν κάποια μορφή συμφώνου συμβίωσης και ισχυρίστηκαν ότι βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση λόγω της έλλειψης κατάλληλης αναγνώρισης των σχέσεών τους – για παράδειγμα στους τομείς της φορολογίας, των κοινωνικών δικαιωμάτων αλλά και του οικογενειακού δικαίου.
Η αποδόμηση των επιχειρημάτων της Πολωνικής κυβέρνησης
Το Δικαστήριο απέρριψε την ένσταση της κυβέρνησης ότι οκτώ από τους προσφεύγοντες δεν είχαν εξαντλήσει όλες τις εθνικές νομικές οδούς, δεδομένου ότι οι συνταγματικές προσφυγές τους εξακολουθούσαν να εκκρεμούν. Σημείωσε ότι οι καταγγελίες τους, οι οποίες ήταν σχεδόν πανομοιότυπες με εκείνες για τις οποίες είχε διακοπεί η διαδικασία, θα κατέληγαν κατά πάσα πιθανότητα στο ίδιο αποτέλεσμα. Επιπλέον, η αποτελεσματικότητα των προσφυγών τους έπρεπε να εξεταστεί στο γενικότερο πλαίσιο στο οποίο λειτουργούσε το Συνταγματικό Δικαστήριο από τα τέλη του 2015 και τις διαδοχικές δικαστικές μεταρρυθμίσεις στην Πολωνία με στόχο την αποδυνάμωση της δικαστικής ανεξαρτησίας, αρχής γενομένης από τις σοβαρές παρατυπίες κατά την εκλογή των δικαστών του Συνταγματικού Δικαστηρίου τον Δεκέμβριο του 2015.
Το Δικαστήριο επανέλαβε την πάγια πλέον θέση του σύμφωνα με την οποία τα κράτη μέλη είναι υποχρεωμένα να παρέχουν ένα επαρκές νομικό πλαίσιο για την αναγνώριση και προστασία της σχέσης των ομόφυλων ζευγαριών. Μάλιστα, προηγούμενες αποφάσεις του Δικαστηρίου αναφέρονταν σε ουσιαστικές πτυχές (διατροφή, φορολογία ή κληρονομία) ή σε άυλες πτυχές (δικαιώματα και υποχρεώσεις όσον αφορά την αμοιβαία συνδρομή) που αφορούσαν κάθε ζευγάρι σε σταθερή σχέση και οι οποίες θα μπορούσαν να ρυθμιστούν εντός νομικού πλαισίου διαθέσιμου στα ομόφυλα ζευγάρια.
Όσον αφορά το επιχείρημα της κυβέρνησης ότι το κράτος διαθέτει ευρεία διακριτική ευχέρεια εν προκειμένω και ότι η παραδοσιακή έννοια του γάμου ως ένωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας αποτελεί την κοινωνική και νομική κληρονομιά της Πολωνίας, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η παρούσα υπόθεση δεν αφορούσε τον γάμο ομοφυλοφίλων. Σύμφωνα με τη νομολογία του Δικαστηρίου, τα κράτη μέλη είναι σε θέση να καθορίσουν την ακριβή φύση του νομικού καθεστώτος που θα διατεθεί στα ομόφυλα ζευγάρια, αλλά έχουν σημαντικά μικρότερη διακριτική ευχέρεια όσον αφορά τη νομική αναγνώριση και προστασία εν γένει.
Στην υπόθεση αυτή, το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το πολωνικό νομικό πλαίσιο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι προβλέπει τις βασικές ανάγκες αναγνώρισης και προστασίας των ομόφυλων ζευγαριών. Οι σύντροφοι του ιδίου φύλου δεν είναι σε θέση να ρυθμίσουν θεμελιώδεις πτυχές της κοινής τους ζωής, όπως εκείνες που αφορούν την περιουσία, τη διατροφή, τη φορολογία και την κληρονομιά. Επίσης, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η σχέση τους δεν έχει καμία βαρύτητα σε υποθέσεις τους με διοικητικές ή δικαστικές αρχές.
Εξετάζοντας τους λόγους που προέβαλε η κυβέρνηση για να δικαιολογήσει την έλλειψη νομικής αναγνώρισης και προστασίας για τα ζευγάρια του ιδίου φύλου, το Δικαστήριο σημείωσε ότι οι λόγοι που προβλήθηκαν δεν διέφεραν ουσιαστικά από εκείνους που επικαλέστηκε η Ρωσική Ομοσπονδία σε προηγούμενη υπόθεση. Για παράδειγμα, υποστηρίχθηκε ότι η πλειοψηφία των Πολωνών αποδοκιμάζει τις ενώσεις του ιδίου φύλου, εντούτοις οι προσφεύγοντες προσκόμισαν διαφορετικά στατιστικά στοιχεία που έδειχναν ολοένα και αυξανόμενη υποστήριξη μεταξύ των Πολωνών για σχέσεις μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου. Παράλληλα, το Δικαστήριο έλαβε υπόψη τους ισχυρισμούς των διαδίκων και τρίτων παρεμβαινόντων που δείχνουν την ολοένα και πιο εχθρική και ομοφοβική στάση απέναντι στις σεξουαλικές μειονότητες από υψηλόβαθμους πολιτικούς του κυβερνώντος κόμματος, συμπεριλαμβανομένων ψηφισμάτων που αντιτίθενται στην ιδεολογία της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.
Στη νομολογία του, το Δικαστήριο έχει αναγνωρίσει ότι η προστασία της οικογένειας με την παραδοσιακή έννοια είναι, κατ’ αρχήν, ένας νόμιμος λόγος που θα μπορούσε να δικαιολογήσει διαφορετική μεταχείριση, έκρινε όμως ότι δεν υπήρχε βάση για να θεωρηθεί πως η παροχή νομικής αναγνώρισης και προστασίας στα ομόφυλα ζευγάρια θα μπορούσε από μόνη της να βλάψει τις οικογένειες που συγκροτούνται με τον παραδοσιακό τρόπο ή να θέσει σε κίνδυνο το μέλλον ή την ακεραιότητά τους. Εξ άλλου, η διασφάλιση των δικαιωμάτων των ομόφυλων ζευγαριών δεν συνεπαγόταν από μόνη της την αποδυνάμωση των δικαιωμάτων που εξασφαλίζονταν σε άλλα άτομα ή ετερόφυλα ζευγάρια. Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι κανένας από τους λόγους δημόσιου συμφέροντος που προέβαλε η κυβέρνηση δεν υπερίσχυσε του συμφέροντος των προσφευγόντων να αναγνωριστούν και να προστατευθούν επαρκώς από το νόμο οι αντίστοιχες σχέσεις τους.
Υπό το πρίσμα των επιχειρημάτων που προέβαλαν οι διάδικοι, των παρατηρήσεων των τρίτων παρεμβαινόντων και της νομολογίας του Δικαστηρίου, το Δικαστήριο κατέληξε ότι το πολωνικό κράτος υπερέβη τη διακριτική του ευχέρεια και δεν συμμορφώθηκε με το καθήκον του να διασφαλίσει ένα ειδικό νομικό πλαίσιο που να προβλέπει την αναγνώριση και την προστασία των ομόφυλων ζευγαριών. Η αποτυχία αυτή είχε ως αποτέλεσμα την αδυναμία των προσφευγόντων να ρυθμίσουν θεμελιώδεις πτυχές της ζωής τους και ισοδυναμούσε με παραβίαση του δικαιώματός τους για σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής τους ζωής.
Δείτε τη σχετική Έκδοση: Η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου
Δείτε τη σχετική Αρθρογραφία στη Qualex: Το δικαίωμα στην οικογενειακή επανένωση των οικογενειών «ουράνιο τόξο» κάτω από το ενωσιακό δίκαιο: ποια η ευθύνη της Ένωσης;